Thẩm quyền dân sự của toà án trong việc giải quyết các yêu cầu về hôn nhân và gia đình

Khái niệm yêu cầu hôn nhân và gia đình gắn liền với sự phát triển của pháp luật TTDS. Trước đây, trong Pháp lệnh thủ tục giải quyết vụ án dân sự (PLTTGQVADS) năm 1989 sử dụng thuật ngữ 'vụ án dân sự'. Điều 10 Pháp lệnh xác định, Toà án có thẩm quyền giải quyết các vụ án dân sự sau đây: “… những việc về HN&GĐ, tranh chấp lao động …”. Khi một tranh chấp dân sự hay một việc dân sự thuộc thẩm quyền giải quyết của Toà án, được Toà án giải quyết thì trở thành vụ án dân sự. Năm 2004, BLTTDS được ban hành đã quy định vụ việc dân sự bao gồm vụ án dân sự và việc dân sự phát sinh từ các quan hệ pháp luật về dân sự, HN&GĐ, lao động, kinh doanh, thương mại. Vụ án dân sự là việc có tranh chấp về quyền và nghĩa vụ dân sự, HN&GĐ, kinh doanh, thương mại và lao động do các cá nhân, cơ quan, tổ chức yêu cầu Tòa án giải quyết để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình.

Việc xác định một cách khoa học và hợp lý thẩm quyền dân sự của Tòa án tránh được sự chồng chéo trong việc thực hiện nhiệm vụ giữa Tòa án với các cơ quan nhà nước khác hoặc giữa các Tòa án với nhau và xác định các điều kiện cần thiết bảo đảm cho Tòa án thực hiện tốt chức năng nhiệm vụ của mình. Thẩm quyền dân sự của Tòa án được tiếp cận dưới 3 góc độ: thẩm quyền dân sự của Tòa án theo loại việc, thẩm quyền dân sự của Tòa án các cấp, thẩm quyền dân sự của Tòa án theo lãnh thổ. Theo đó, vụ án HN&GĐ là tranh chấp phát sinh từ quan hệ pháp luật HN&GD thuộc thẩm quyền giải quyết của Toà án theo thủ tục TTDS mà các cá nhân, cơ quan, tổ chức khởi kiện yêu cầu Toà án giải quyết theo quy định của pháp luật TTDS để bảo vệ quyền lợi hợp pháp.

Trong thực tế, có trường hợp đương sự đã nộp đơn yêu cầu nhưng Tòa án nhân dân sau khi xem xét đơn đã trả lại đơn và hướng dẫn đương sự nộp tại Tòa án khác; hoặc có không ít trường hợp mặc dù yêu cầu của đương sự không thuộc thẩm quyền của mình song Tòa án vẫn thụ lý, giải quyết. Hệ lụy của nó là tình trạng mất thời gian, thậm chí là mệt mỏi vì phải đi lòng vòng của các đương sự.

Quan trọng hơn nữa là tình trạng xác định sai thẩm quyền của các Tòa án khi tiến hành thụ lý, giải quyết các yêu cầu không thuộc thẩm quyền, dẫn đến việc các quyết định giải quyết bị hủy do vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng, ảnh hưởng đến chất lượng, hiệu quả công tác của ngành Tòa án; quyền, lợi ích hợp pháp của đương sự không được bảo đảm. Việc nghiên cứu một cách có hệ thống các quy định của pháp luật hiện hành về thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết các yêu cầu về HN&GĐ là rất cần thiết.

Xác định thẩm quyền theo loại việc là xác định Tòa án có thẩm quyền giải quyết những loại việc cụ thể nào liên quan đến hôn nhân và gia đình. Ví dụ, Tòa án có thẩm quyền giải quyết ly hôn, tranh chấp về quyền nuôi con, chia tài sản sau ly hôn, xác định cha mẹ con, v.v.

Thẩm quyền theo cấp Tòa án liên quan đến việc xác định Tòa án cấp huyện hay cấp tỉnh có thẩm quyền giải quyết vụ việc. Thông thường, Tòa án cấp huyện sẽ giải quyết các vụ việc đơn giản, ít phức tạp, trong khi Tòa án cấp tỉnh sẽ giải quyết các vụ việc phức tạp hơn, có yếu tố nước ngoài hoặc liên quan đến quyền lợi của nhiều người.

Việc xác định thẩm quyền theo lãnh thổ là xác định Tòa án nào có thẩm quyền giải quyết vụ việc dựa trên địa bàn cư trú của các bên liên quan hoặc nơi xảy ra sự kiện pháp lý. Điều này giúp đảm bảo tính thuận tiện cho các bên trong quá trình tham gia tố tụng.

Phân tích các án lệ liên quan đến việc xác định thẩm quyền giải quyết ly hôn, đặc biệt là trong các trường hợp ly hôn có yếu tố nước ngoài hoặc khi một trong các bên không cư trú tại địa phương.

Nghiên cứu các án lệ về thẩm quyền giải quyết tranh chấp quyền nuôi con, đặc biệt là trong các trường hợp cha mẹ không thống nhất được về việc ai sẽ là người trực tiếp nuôi con.

Nghiên cứu các án lệ về thẩm quyền chia tài sản sau ly hôn, đặc biệt là trong các trường hợp tài sản chung của vợ chồng có giá trị lớn hoặc nằm ở nhiều địa phương khác nhau.

Hướng dẫn người dân cách xác định đúng Tòa án có thẩm quyền để nộp đơn khởi kiện hoặc yêu cầu giải quyết các vấn đề liên quan đến hôn nhân và gia đình.

Nhấn mạnh các lưu ý quan trọng về thẩm quyền, giúp người dân tránh những sai sót trong quá trình tố tụng và đảm bảo quyền lợi hợp pháp của mình.

Cung cấp thông tin về dịch vụ tư vấn pháp lý, giúp người dân có thể tìm kiếm sự hỗ trợ từ các luật sư và chuyên gia pháp lý trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình.

Đề xuất các sửa đổi quy định về thẩm quyền theo lãnh thổ để phù hợp hơn với thực tế di chuyển và cư trú của người dân.

Đề xuất các biện pháp hoàn thiện quy định về thẩm quyền giải quyết các vụ việc hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài, đảm bảo quyền lợi của công dân Việt Nam khi tham gia các quan hệ hôn nhân với người nước ngoài.

Đề xuất tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực cho thẩm phán trong việc áp dụng pháp luật về thẩm quyền dân sự trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình.