Tổng quan nghiên cứu

Quyền hưởng dụng (QHD) là một chế định pháp lý mới được ghi nhận trong Bộ luật Dân sự (BLDS) Việt Nam năm 2015, đánh dấu bước tiến quan trọng trong hệ thống pháp luật dân sự nước ta. Theo Điều 257 BLDS 2015, QHD là quyền của chủ thể được khai thác công dụng và hưởng hoa lợi, lợi tức đối với tài sản thuộc quyền sở hữu của chủ thể khác trong một thời hạn nhất định. Trước đây, QHD chưa được quy định rõ ràng trong các bộ luật dân sự trước năm 2015, dẫn đến nhiều bất cập trong thực tiễn áp dụng. Luận văn tập trung nghiên cứu sâu sắc về QHD theo quy định của pháp luật Việt Nam, phân tích các nội dung cơ bản, đặc điểm, căn cứ xác lập, chấm dứt quyền hưởng dụng, đồng thời so sánh với pháp luật một số quốc gia như Pháp, Thái Lan, Hoa Kỳ để rút ra bài học kinh nghiệm.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ bản chất, đặc điểm của QHD, đánh giá thực trạng quy định pháp luật hiện hành, chỉ ra những hạn chế, bất cập và đề xuất giải pháp hoàn thiện chế định này đến năm 2025. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định về QHD trong BLDS Việt Nam 2015, đồng thời khảo sát lịch sử hình thành và phát triển của chế định này trong pháp luật Việt Nam và một số quốc gia trên thế giới. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý, sử dụng tài sản, thúc đẩy giao lưu dân sự, đồng thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể liên quan.

Theo ước tính, việc hoàn thiện chế định QHD sẽ góp phần giảm thiểu chi phí giao dịch, tăng giá trị kinh tế của tài sản, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các chủ thể không phải là chủ sở hữu khai thác tài sản một cách hợp pháp và hiệu quả. Đây là một bước tiến quan trọng trong việc xây dựng hệ thống pháp luật dân sự hiện đại, phù hợp với xu thế phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về vật quyền và quyền khác đối với tài sản, trong đó tập trung vào:

  • Lý thuyết về vật quyền: Phân biệt giữa quyền sở hữu và các quyền khác đối với tài sản, đặc biệt là quyền hưởng dụng như một vật quyền hạn chế, phái sinh từ quyền sở hữu.
  • Mô hình quyền hưởng dụng trong pháp luật La Mã cổ đại: Quyền usufructus cho phép người hưởng dụng sử dụng tài sản của người khác và thu lợi tức mà không làm mất giá trị tài sản gốc.
  • Khái niệm và đặc điểm của quyền hưởng dụng: Bao gồm các khái niệm chính như quyền sử dụng, quyền hưởng hoa lợi, thời hạn quyền, nghĩa vụ bảo quản tài sản, và căn cứ xác lập, chấm dứt quyền hưởng dụng.
  • So sánh pháp luật quốc tế: Phân tích các quy định về QHD trong pháp luật Pháp, Thái Lan, Hoa Kỳ để làm rõ điểm tương đồng và khác biệt, từ đó rút ra bài học cho pháp luật Việt Nam.

Các khái niệm chính được làm rõ gồm: quyền hưởng dụng, tài sản tiêu hao và không tiêu hao, quyền sở hữu giảm thiểu, hiệu lực và thời hạn của quyền hưởng dụng, nghĩa vụ của người hưởng dụng và chủ sở hữu tài sản.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin làm cơ sở tư tưởng. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể bao gồm:

  • Phương pháp lịch sử: Nghiên cứu sự hình thành và phát triển của chế định QHD trong pháp luật Việt Nam và pháp luật các quốc gia khác.
  • Phương pháp phân tích và bình luận: Đánh giá các quy định pháp luật hiện hành về QHD trong BLDS 2015, làm rõ các điểm mạnh, hạn chế và bất cập.
  • Phương pháp so sánh pháp luật: So sánh quy định về QHD giữa pháp luật Việt Nam và một số quốc gia như Pháp, Thái Lan, Hoa Kỳ để rút ra bài học kinh nghiệm.
  • Phương pháp diễn dịch, quy nạp và tổng hợp: Khái quát các nội dung nghiên cứu, hệ thống hóa các luận điểm và đề xuất giải pháp hoàn thiện.

Nguồn dữ liệu chính là các văn bản pháp luật Việt Nam (BLDS 2015, Luật Đất đai, Luật Nhà ở), các công trình nghiên cứu, sách chuyên khảo, bài báo khoa học trong và ngoài nước. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các quy định pháp luật, các trường hợp thực tiễn và các tài liệu tham khảo có liên quan. Phương pháp phân tích chủ yếu là phân tích nội dung văn bản pháp luật kết hợp với so sánh pháp luật và phân tích tình huống giả định.

Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ năm 2015 đến 2021, với việc khảo sát lịch sử pháp luật từ trước năm 1995 để làm rõ quá trình phát triển của chế định QHD.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Bản chất và đặc điểm của quyền hưởng dụng: QHD là quyền của chủ thể được khai thác công dụng và hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản thuộc quyền sở hữu của người khác trong một thời hạn nhất định. QHD mang tính tạm thời, không đầy đủ quyền năng như quyền sở hữu, không có quyền định đoạt tài sản, và phải bảo toàn giá trị tài sản (Điều 257, 260 BLDS 2015). Thời hạn tối đa của QHD là hết cuộc đời người hưởng dụng đầu tiên nếu là cá nhân, hoặc tối đa 30 năm nếu là pháp nhân.

  2. Căn cứ xác lập và chấm dứt quyền hưởng dụng: QHD được xác lập theo ba căn cứ chính: theo quy định của pháp luật, theo thỏa thuận giữa các bên, hoặc theo di chúc (Điều 258 BLDS 2015). QHD chấm dứt khi hết thời hạn, theo thỏa thuận, khi người hưởng dụng chết hoặc trở thành chủ sở hữu tài sản, hoặc khi tài sản không còn giá trị sử dụng (Điều 265 BLDS 2015).

  3. Quyền và nghĩa vụ của các bên liên quan: Người hưởng dụng có quyền sử dụng, khai thác công dụng, thu hoa lợi, cho thuê tài sản trong thời gian hưởng dụng (Điều 261, 264 BLDS 2015). Người hưởng dụng có nghĩa vụ bảo quản, sửa chữa tài sản để không làm giảm giá trị tài sản, và phải hoàn trả tài sản cho chủ sở hữu khi QHD chấm dứt (Điều 262, 263 BLDS 2015). Chủ sở hữu không được làm cản trở quyền của người hưởng dụng và có quyền yêu cầu tòa án truất quyền hưởng dụng khi người hưởng dụng vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ.

  4. Thực trạng quy định pháp luật Việt Nam về QHD: Mặc dù BLDS 2015 đã ghi nhận QHD, nhưng các quy định còn chung chung, thiếu cụ thể về thủ tục xác lập, đăng ký, bảo vệ quyền lợi của người hưởng dụng và chủ sở hữu. Việc chưa có quy định rõ ràng về đăng ký QHD đối với tài sản động sản và bất động sản gây khó khăn trong quản lý và bảo vệ quyền lợi các bên. Ngoài ra, pháp luật chưa quy định rõ về việc lập bảng kê tài sản hưởng dụng, dẫn đến khó khăn trong việc xác định nghĩa vụ hoàn trả tài sản.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ việc QHD là chế định mới trong pháp luật Việt Nam, chưa có tiền lệ pháp lý rõ ràng và chưa được áp dụng rộng rãi trong thực tiễn. So với pháp luật các nước như Pháp, Thái Lan, Hoa Kỳ, Việt Nam còn thiếu các quy định chi tiết về thủ tục xác lập, đăng ký và bảo vệ quyền lợi của người hưởng dụng. Ví dụ, pháp luật Pháp cho phép người hưởng dụng tự sửa chữa tài sản và yêu cầu chủ sở hữu hoàn trả chi phí, trong khi BLDS Việt Nam chưa có quy định tương tự. Pháp luật Thái Lan cho phép người hưởng dụng ký hợp đồng cho thuê QHD với bên thứ ba kéo dài đến 30 năm, bảo vệ lợi ích người thuê, điều này chưa được quy định rõ ở Việt Nam.

Việc thiếu cơ chế đăng ký và bảo vệ quyền lợi của người hưởng dụng làm tăng nguy cơ tranh chấp, gây bất ổn trong quan hệ dân sự. Các biểu đồ hoặc bảng so sánh có thể minh họa sự khác biệt về quy định QHD giữa Việt Nam và các quốc gia khác, giúp làm rõ điểm mạnh và điểm yếu của pháp luật Việt Nam.

Tuy nhiên, việc ghi nhận QHD trong BLDS 2015 là bước tiến quan trọng, tạo cơ sở pháp lý cho việc khai thác hiệu quả tài sản, giảm chi phí giao dịch và thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội. Việc hoàn thiện chế định này sẽ góp phần nâng cao tính minh bạch, ổn định và hiệu quả trong quản lý tài sản.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định về thủ tục xác lập và đăng ký quyền hưởng dụng: Ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết về thủ tục xác lập QHD, bao gồm việc lập hợp đồng, di chúc, thỏa thuận bằng văn bản và quy định bắt buộc đăng ký QHD đối với cả tài sản động sản và bất động sản. Mục tiêu nâng cao tính pháp lý và bảo vệ quyền lợi các bên, thực hiện trong vòng 2 năm tới, do Bộ Tư pháp chủ trì phối hợp với Bộ Tài nguyên và Môi trường.

  2. Xây dựng cơ chế bảo vệ quyền lợi người hưởng dụng và chủ sở hữu: Quy định rõ quyền và nghĩa vụ của các bên, bổ sung quy định cho phép người hưởng dụng được tự sửa chữa tài sản và yêu cầu chủ sở hữu hoàn trả chi phí hợp lý. Đồng thời, thiết lập cơ chế xử lý tranh chấp nhanh chóng, hiệu quả. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do Tòa án nhân dân tối cao và Bộ Tư pháp phối hợp thực hiện.

  3. Tăng cường công tác tuyên truyền, đào tạo về quyền hưởng dụng: Tổ chức các khóa đào tạo, hội thảo cho cán bộ pháp luật, công chứng viên, luật sư và người dân nhằm nâng cao nhận thức và hiểu biết về QHD, góp phần giảm thiểu tranh chấp và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật. Thực hiện liên tục hàng năm, do các trường đại học luật và các cơ quan pháp luật phối hợp tổ chức.

  4. Nghiên cứu xây dựng hệ thống đăng ký quyền tài sản đồng bộ, hiện đại: Phát triển hệ thống đăng ký điện tử, liên thông giữa các cơ quan công chứng, đăng ký đất đai và các cơ quan liên quan để quản lý hiệu quả QHD, đảm bảo tính minh bạch và an toàn pháp lý. Thời gian triển khai trong 5 năm, do Bộ Tư pháp và Bộ Thông tin và Truyền thông chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ pháp luật và nhà làm luật: Giúp hiểu rõ bản chất, đặc điểm và các quy định pháp luật về QHD, từ đó xây dựng, hoàn thiện chính sách pháp luật phù hợp với thực tiễn.

  2. Luật sư, công chứng viên và chuyên gia pháp lý: Cung cấp kiến thức chuyên sâu để tư vấn, giải quyết tranh chấp liên quan đến QHD, nâng cao hiệu quả công tác pháp lý trong lĩnh vực dân sự.

  3. Chủ sở hữu và người hưởng dụng tài sản: Nắm bắt quyền và nghĩa vụ của mình trong quan hệ QHD, bảo vệ quyền lợi hợp pháp, tránh rủi ro pháp lý trong giao dịch và sử dụng tài sản.

  4. Giảng viên và sinh viên ngành luật: Là tài liệu tham khảo quý giá để nghiên cứu, giảng dạy về chế định QHD, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu khoa học pháp lý.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quyền hưởng dụng là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    Quyền hưởng dụng là quyền của chủ thể được sử dụng, khai thác công dụng và hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản thuộc quyền sở hữu của người khác trong một thời hạn nhất định. Đặc điểm nổi bật là tính tạm thời, không có quyền định đoạt tài sản và phải bảo toàn giá trị tài sản gốc.

  2. Làm thế nào để xác lập quyền hưởng dụng theo pháp luật Việt Nam?
    QHD được xác lập theo quy định của pháp luật, theo thỏa thuận giữa các bên hoặc theo di chúc. Hiệu lực của QHD bắt đầu từ thời điểm người hưởng dụng nhận chuyển giao tài sản.

  3. Quyền và nghĩa vụ của người hưởng dụng là gì?
    Người hưởng dụng có quyền sử dụng, khai thác tài sản, thu hoa lợi, cho thuê tài sản trong thời gian hưởng dụng. Nghĩa vụ bao gồm bảo quản, sửa chữa tài sản, không làm giảm giá trị tài sản và hoàn trả tài sản khi QHD chấm dứt.

  4. Khi nào quyền hưởng dụng chấm dứt?
    QHD chấm dứt khi hết thời hạn thỏa thuận hoặc pháp luật quy định, khi người hưởng dụng chết hoặc trở thành chủ sở hữu tài sản, khi tài sản không còn giá trị sử dụng hoặc theo quyết định của tòa án.

  5. Pháp luật Việt Nam có quy định về đăng ký quyền hưởng dụng không?
    Hiện nay, pháp luật Việt Nam chưa có quy định cụ thể về đăng ký QHD đối với tài sản động sản và bất động sản, gây khó khăn trong quản lý và bảo vệ quyền lợi các bên. Đây là một trong những điểm cần hoàn thiện trong thời gian tới.

Kết luận

  • Quyền hưởng dụng là một vật quyền phái sinh, mang tính tạm thời, cho phép người hưởng dụng khai thác công dụng và hưởng hoa lợi từ tài sản của người khác trong một thời hạn nhất định.
  • BLDS Việt Nam năm 2015 đã ghi nhận và quy định QHD, tạo cơ sở pháp lý quan trọng cho việc quản lý và sử dụng tài sản hiệu quả.
  • Quy định hiện hành còn nhiều hạn chế về thủ tục xác lập, đăng ký và bảo vệ quyền lợi các bên, cần được hoàn thiện để phù hợp với thực tiễn và pháp luật quốc tế.
  • Việc hoàn thiện chế định QHD sẽ góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, giảm chi phí giao dịch và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các chủ thể.
  • Các bước tiếp theo bao gồm xây dựng văn bản hướng dẫn, hoàn thiện hệ thống đăng ký, tăng cường tuyên truyền và đào tạo, nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về QHD tại Việt Nam.

Quý độc giả và các nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp tục tìm hiểu, áp dụng và phát triển các nội dung liên quan đến quyền hưởng dụng nhằm góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật dân sự Việt Nam trong tương lai gần.