Nghiên Cứu Về Chế Định Miễn Trách Nhiệm Hình Sự Trong Bộ Luật Hình Sự Năm 2015

• Tác giả: Nguyễn Việt Tiến
• Người hướng dẫn: PGS.TS Cao Thị Oanh
• Trường học: Trường Đại Học Luật Hà Nội
• Chuyên ngành: Luật Học
• Đề tài: Miễn Trách Nhiệm Hình Sự Theo Bộ Luật Hình Sự 2015
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2015
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ
• 1.1. Khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của miễn trách nhiệm hình sự
• 1.2. Phân biệt chế định miễn trách nhiệm hình sự với một số quy định khác liên quan
• 1.3. Khái quát lịch sử phát triển các quy định về miễn trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến thời điểm hiện tại
• 1.4. Quy định về miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật Hình sự của một số nước trên thế giới
• 1.5. TIỂU KẾT CHƯƠNG 1
• 2. CHƯƠNG 2: MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ THEO QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 2015
• 2.1. Miễn trách nhiệm hình sự theo quy định của phần chung Bộ luật Hình sự năm 2015
• 2.2. Miễn trách nhiệm hình sự theo quy định của phần các tội phạm Bộ luật Hình sự năm 2015
• 2.3. TIỂU KẾT CHƯƠNG 2
• 3. CHƯƠNG 3: THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VÀ MỘT SỐ ĐỀ XUẤT NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ
• 3.1. Thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự về miễn trách nhiệm hình sự. Những hạn chế, vướng mắc còn tồn tại trong quá trình áp dụng miễn trách nhiệm hình sự và các nguyên nhân cơ bản
• 3.2. Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về miễn trách nhiệm hình sự
• 3.3. TIỂU KẾT CHƯƠNG 3
• KẾT LUẬN
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Khái niệm đặc điểm ý nghĩa của miễn trách nhiệm hình sự

Miễn trách nhiệm hình sự là một chế định quan trọng trong luật hình sự Việt Nam, có mối liên hệ chặt chẽ với trách nhiệm hình sự. Để hiểu rõ về chế định này, cần phân tích khái niệm trách nhiệm hình sự, từ đó làm rõ bản chất pháp lý của miễn trách nhiệm hình sự. Theo tác giả Nguyễn Ngọc Hòa và Lê Thị Sơn, trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý bất lợi mà người phạm tội phải chịu. Điều này cho thấy rằng trách nhiệm hình sự không chỉ đơn thuần là việc bị kết tội mà còn bao gồm các biện pháp cưỡng chế pháp lý. Các quan điểm khác nhau về trách nhiệm hình sự cũng nhấn mạnh rằng đây là hình thức trách nhiệm pháp lý nghiêm khắc nhất. Miễn trách nhiệm hình sự được coi là một chính sách nhân đạo của Nhà nước, nhằm tạo điều kiện cho người phạm tội có cơ hội cải tạo và tái hòa nhập cộng đồng. Một số tác giả như Lê Thị Thu Hiển và Hoàng Minh Đức đã định nghĩa miễn trách nhiệm hình sự là việc không buộc người phạm tội phải gánh chịu hậu quả pháp lý, từ đó khẳng định tính nhân đạo và chính sách khoan hồng của Nhà nước. Việc nghiên cứu khái niệm này không chỉ giúp làm rõ tính chất của chế định mà còn góp phần nâng cao nhận thức về trách nhiệm hình sự trong xã hội.

II. Phân biệt chế định miễn trách nhiệm hình sự với một số quy định khác liên quan

Việc phân biệt chế định miễn trách nhiệm hình sự với các quy định khác là cần thiết để hiểu rõ hơn về tính chất và ứng dụng của chế định này. Miễn trách nhiệm hình sự không giống như các hình thức xử lý khác như miễn hình phạt hay hoãn thi hành án. Miễn trách nhiệm hình sự có nghĩa là người phạm tội sẽ không phải chịu bất kỳ hậu quả pháp lý nào từ hành vi phạm tội của mình, trong khi đó, miễn hình phạt chỉ có thể áp dụng sau khi đã xác định người đó có tội. Một điểm khác biệt quan trọng là miễn trách nhiệm hình sự thường liên quan đến các điều kiện cụ thể, như người phạm tội đã khắc phục hậu quả hoặc có thành tích nổi bật trong việc phòng ngừa tội phạm. Hơn nữa, miễn trách nhiệm hình sự cũng khác với việc xử lý hành chính, nơi mà hành vi vi phạm không được coi là tội phạm. Những khác biệt này cho thấy sự đa dạng trong việc áp dụng các quy định pháp luật và nhấn mạnh vai trò của miễn trách nhiệm hình sự trong việc thực hiện chính sách hình sự nhân đạo của Nhà nước.

III. Khải quát lịch sử phát triển các quy định về miễn trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam

Lịch sử phát triển quy định về miễn trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn, từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 cho đến nay. Trong những năm đầu, chế định này chưa được ghi nhận rõ ràng, chủ yếu được thể hiện qua các chính sách khoan hồng của Nhà nước đối với người phạm tội. Đến năm 1985, Bộ luật Hình sự đầu tiên chính thức ghi nhận chế định miễn trách nhiệm hình sự, đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự. Qua các lần sửa đổi, bổ sung, đặc biệt là Bộ luật Hình sự năm 2015, chế định này đã được hoàn thiện hơn về mặt lý luận và thực tiễn. Những quy định mới đã mở rộng phạm vi áp dụng và làm rõ hơn các điều kiện để được miễn trách nhiệm hình sự. Sự phát triển này không chỉ phản ánh sự thay đổi trong quan điểm của Nhà nước về chính sách hình sự mà còn thể hiện sự tiến bộ trong việc bảo vệ quyền lợi của người phạm tội, đồng thời đảm bảo yêu cầu phòng ngừa tội phạm.

IV. Quy định về miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật Hình sự của một số nước trên thế giới

Nghiên cứu quy định về miễn trách nhiệm hình sự trong các hệ thống pháp luật khác nhau trên thế giới giúp làm rõ hơn tính đặc thù của chế định này trong luật hình sự Việt Nam. Nhiều quốc gia có những quy định tương tự, nhưng cách thức áp dụng và điều kiện để được miễn trách nhiệm hình sự có sự khác biệt đáng kể. Ví dụ, ở một số nước phương Tây, miễn trách nhiệm hình sự thường được áp dụng trong trường hợp người phạm tội có hành vi hợp tác tích cực với cơ quan chức năng trong việc điều tra tội phạm. Trong khi đó, ở một số quốc gia khác, miễn trách nhiệm hình sự có thể được áp dụng đối với những người phạm tội lần đầu hoặc những người có hoàn cảnh đặc biệt. Sự đa dạng này cho thấy rằng, mặc dù có những điểm chung trong việc áp dụng miễn trách nhiệm hình sự, mỗi quốc gia đều có những quy định riêng phù hợp với bối cảnh lịch sử, văn hóa và chính trị của mình. Điều này cũng nhấn mạnh sự cần thiết phải nghiên cứu và áp dụng các quy định này một cách linh hoạt trong thực tiễn.

Tổng quan nghiên cứu

Chế định miễn trách nhiệm hình sự là một trong những chính sách nhân đạo quan trọng của pháp luật hình sự Việt Nam, thể hiện sự khoan dung đối với người phạm tội trong những trường hợp nhất định. Theo số liệu thống kê từ năm 2017 đến 2021, việc áp dụng miễn trách nhiệm hình sự đã góp phần giảm tải cho hệ thống tư pháp, đồng thời tạo điều kiện cho người phạm tội có cơ hội cải tạo, hòa nhập cộng đồng. Luận văn tập trung nghiên cứu quy định miễn trách nhiệm hình sự theo Bộ luật Hình sự năm 2015, phân tích các căn cứ, điều kiện áp dụng, đồng thời đánh giá thực tiễn áp dụng trên phạm vi toàn quốc trong giai đoạn 2017-2021.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của chế định miễn trách nhiệm hình sự, so sánh với các quy định pháp luật liên quan như loại trừ trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, đại xá và đặc xá. Ngoài ra, luận văn còn phân tích sự khác biệt trong quy định miễn trách nhiệm hình sự giữa Việt Nam và một số nước trên thế giới, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng trong thực tiễn. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định pháp luật và số liệu xét xử trên toàn quốc trong khoảng thời gian 2017-2021, với trọng tâm là Bộ luật Hình sự năm 2015.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh pháp luật hình sự Việt Nam đang từng bước hoàn thiện, đáp ứng yêu cầu phòng chống tội phạm trong thời kỳ hội nhập và phát triển. Đồng thời, kết quả nghiên cứu cũng góp phần nâng cao nhận thức của các cơ quan tiến hành tố tụng và cán bộ pháp luật về chính sách khoan hồng, nhân đạo trong xử lý hình sự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình pháp lý về trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự, trong đó có:

• Lý thuyết trách nhiệm hình sự: Trách nhiệm hình sự được hiểu là hậu quả pháp lý bất lợi mà người phạm tội phải chịu do hành vi nguy hiểm cho xã hội, được thể hiện qua việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế hình sự theo quy định của pháp luật.

• Lý thuyết miễn trách nhiệm hình sự: Đây là chế định pháp luật cho phép không buộc người phạm tội chịu trách nhiệm hình sự trong những trường hợp nhất định, thể hiện chính sách khoan hồng, nhân đạo của Nhà nước.

• Khái niệm và đặc điểm miễn trách nhiệm hình sự: Miễn trách nhiệm hình sự chỉ áp dụng với người đã thực hiện hành vi cấu thành tội phạm nhưng đáp ứng đủ các điều kiện theo quy định pháp luật, không bị coi là có án tích và có thể chịu các biện pháp khác ngoài hình sự.

• So sánh với các chế định liên quan: Phân biệt miễn trách nhiệm hình sự với loại trừ trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, đại xá và đặc xá để làm rõ phạm vi và bản chất pháp lý của từng chế định.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu khoa học pháp lý kết hợp với phân tích thực tiễn, cụ thể:

• Phương pháp phân tích - tổng hợp: Phân tích các quy định pháp luật, tài liệu học thuật, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về miễn trách nhiệm hình sự.

• Phương pháp so sánh: So sánh quy định miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật Hình sự năm 2015 với các Bộ luật Hình sự trước đây của Việt Nam và một số nước như Liên bang Nga, Tây Ban Nha, Cộng hòa Dân chủ nhân dân Lào.

• Phương pháp lịch sử: Tracing sự phát triển của chế định miễn trách nhiệm hình sự từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay.

• Phương pháp thống kê số liệu: Thu thập và phân tích số liệu xét xử miễn trách nhiệm hình sự từ các cơ quan tiến hành tố tụng trên toàn quốc trong giai đoạn 2017-2021.

• Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Đánh giá các vụ án điển hình, ví dụ như vụ án miễn trách nhiệm hình sự do thay đổi chính sách pháp luật tại Tòa án nhân dân thị xã Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên năm 2018.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các vụ án miễn trách nhiệm hình sự được xét xử trong giai đoạn 2017-2021 trên phạm vi toàn quốc, được lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường hợp điển hình và đa dạng về loại tội phạm. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp định tính và định lượng, kết hợp với việc đối chiếu các quy định pháp luật hiện hành.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Khái niệm và đặc điểm miễn trách nhiệm hình sự được làm rõ: Miễn trách nhiệm hình sự là việc cơ quan có thẩm quyền không buộc người phạm tội chịu hậu quả pháp lý bất lợi về hình sự khi đáp ứng đủ điều kiện theo quy định tại Điều 29 Bộ luật Hình sự năm 2015. Người được miễn không có án tích và có thể chịu các biện pháp khác ngoài hình sự. Đặc điểm này được xác nhận qua phân tích các quan điểm học thuật và quy định pháp luật.

2. Các căn cứ miễn trách nhiệm hình sự được quy định rõ ràng: Bộ luật Hình sự năm 2015 quy định ba căn cứ chính để miễn trách nhiệm hình sự gồm: (i) do có sự thay đổi chính sách pháp luật làm cho hành vi không còn nguy hiểm cho xã hội nữa; (ii) có quyết định đại xá; (iii) người phạm tội mắc bệnh hiểm nghèo hoặc có sự chuyển biến của tình hình làm giảm nguy hiểm cho xã hội. Trong giai đoạn 2017-2021, khoảng 15% số vụ án miễn trách nhiệm hình sự dựa trên căn cứ thay đổi chính sách pháp luật, thể hiện tính thực tiễn và nhân đạo của quy định.

3. Thực tiễn áp dụng còn tồn tại một số hạn chế: Qua khảo sát các vụ án và số liệu từ Viện kiểm sát, Tòa án, có khoảng 20% trường hợp miễn trách nhiệm hình sự bị áp dụng chưa thống nhất, dẫn đến sai sót trong việc xác định điều kiện miễn trách nhiệm. Một số khó khăn phát sinh do chưa có hướng dẫn chi tiết về trình tự, thủ tục áp dụng miễn trách nhiệm hình sự trong từng giai đoạn tố tụng.

4. So sánh với pháp luật một số nước cho thấy sự khác biệt và tương đồng: Ví dụ, Bộ luật Hình sự Liên bang Nga quy định thêm trường hợp miễn trách nhiệm hình sự do hòa giải với người bị hại và do hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, trong khi Bộ luật Hình sự Việt Nam chưa có quy định này. Bộ luật Tây Ban Nha và Lào chủ yếu quy định các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự, không tương đương với miễn trách nhiệm hình sự của Việt Nam.

Thảo luận kết quả

Việc làm rõ khái niệm và đặc điểm miễn trách nhiệm hình sự giúp nâng cao nhận thức pháp lý cho các cơ quan tiến hành tố tụng, góp phần đảm bảo áp dụng đúng đắn chế định này. Các căn cứ miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật Hình sự năm 2015 đã phản ánh sự tiến bộ trong chính sách hình sự, phù hợp với xu hướng nhân đạo hóa pháp luật hình sự trên thế giới.

Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng còn nhiều khó khăn do thiếu hướng dẫn chi tiết về thủ tục, cũng như sự khác biệt trong nhận thức của các cơ quan tố tụng. Việc so sánh với pháp luật các nước cho thấy Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm trong việc mở rộng các căn cứ miễn trách nhiệm hình sự, ví dụ như bổ sung quy định về miễn trách nhiệm do hòa giải với người bị hại hoặc do hết thời hiệu truy cứu.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ các căn cứ miễn trách nhiệm hình sự trong các vụ án xét xử giai đoạn 2017-2021, cũng như bảng so sánh các quy định miễn trách nhiệm hình sự giữa Việt Nam và một số nước để minh họa sự khác biệt và tương đồng.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Hoàn thiện quy định pháp luật về miễn trách nhiệm hình sự: Cần bổ sung các căn cứ miễn trách nhiệm hình sự như miễn trách nhiệm do hòa giải với người bị hại, hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự nhằm phù hợp với thực tiễn và kinh nghiệm quốc tế. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp phối hợp với Bộ Công an, Viện Kiểm sát.

2. Xây dựng hướng dẫn chi tiết về thủ tục áp dụng miễn trách nhiệm hình sự: Ban hành văn bản hướng dẫn quy trình, thẩm quyền, điều kiện áp dụng miễn trách nhiệm hình sự trong từng giai đoạn tố tụng để đảm bảo thống nhất và chính xác trong thực tiễn. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng. Chủ thể thực hiện: Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao.

3. Tăng cường đào tạo, tập huấn cho cán bộ pháp luật: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về miễn trách nhiệm hình sự cho điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán nhằm nâng cao năng lực áp dụng pháp luật. Thời gian thực hiện: liên tục hàng năm. Chủ thể thực hiện: Học viện Tư pháp, các trường đại học luật.

4. Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật: Đẩy mạnh tuyên truyền về chính sách miễn trách nhiệm hình sự đến cộng đồng và người phạm tội nhằm nâng cao nhận thức, khuyến khích người phạm tội tự giác cải tạo, hòa nhập xã hội. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Bộ Công an, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên, học viên cao học ngành Luật hình sự: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về chế định miễn trách nhiệm hình sự, giúp nâng cao hiểu biết lý luận và thực tiễn.

2. Cán bộ, công chức các cơ quan tiến hành tố tụng: Điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán có thể áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả công tác xét xử, đảm bảo áp dụng đúng quy định pháp luật.

3. Nhà nghiên cứu, giảng viên pháp luật: Tài liệu tham khảo hữu ích cho các nghiên cứu tiếp theo về chính sách hình sự, kỹ thuật lập pháp và cải cách tư pháp.

4. Các tổ chức xã hội, cơ quan quản lý nhà nước: Giúp xây dựng chính sách, chương trình giáo dục, cải tạo người phạm tội phù hợp với xu hướng nhân đạo và thực tiễn pháp luật hiện hành.

Câu hỏi thường gặp

1. Miễn trách nhiệm hình sự khác gì với miễn hình phạt?
   Miễn trách nhiệm hình sự là không buộc người phạm tội chịu trách nhiệm hình sự, tức không bị coi là có án tích, còn miễn hình phạt là không áp dụng hình phạt nhưng người phạm tội vẫn bị kết án. Ví dụ, miễn trách nhiệm hình sự áp dụng khi người phạm tội đáp ứng đủ điều kiện theo Điều 29 Bộ luật Hình sự 2015.

2. Ai có thẩm quyền áp dụng miễn trách nhiệm hình sự?
   Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án đều có thẩm quyền áp dụng miễn trách nhiệm hình sự tùy theo giai đoạn tố tụng, theo quy định tại Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.

3. Trường hợp nào người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự do thay đổi chính sách pháp luật?
   Khi hành vi phạm tội không còn được coi là tội phạm do sự thay đổi của pháp luật hoặc chính sách, người phạm tội thực hiện hành vi trước khi thay đổi được miễn trách nhiệm hình sự. Ví dụ vụ án tại Thái Nguyên năm 2018 về mua bán, tàng trữ vũ khí quân dụng tự chế.

4. Miễn trách nhiệm hình sự có áp dụng cho pháp nhân thương mại không?
   Hiện Bộ luật Hình sự năm 2015 chưa quy định miễn trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại, nhưng có quy định miễn hình phạt đối với đối tượng này.

5. Miễn trách nhiệm hình sự có ảnh hưởng đến quyền bồi thường thiệt hại không?
   Người được miễn trách nhiệm hình sự không phải chịu hậu quả pháp lý hình sự nhưng vẫn có thể phải bồi thường thiệt hại theo quy định của Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước.

Kết luận

• Miễn trách nhiệm hình sự là chế định pháp luật quan trọng thể hiện chính sách khoan hồng, nhân đạo của Nhà nước Việt Nam.
• Bộ luật Hình sự năm 2015 đã quy định cụ thể các căn cứ và điều kiện áp dụng miễn trách nhiệm hình sự, phù hợp với thực tiễn và xu hướng quốc tế.
• Thực tiễn áp dụng còn tồn tại một số khó khăn, cần hoàn thiện pháp luật và hướng dẫn chi tiết để đảm bảo thống nhất, chính xác.
• So sánh với pháp luật một số nước cho thấy Việt Nam có thể bổ sung thêm các căn cứ miễn trách nhiệm hình sự nhằm nâng cao hiệu quả công tác tư pháp.
• Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, đào tạo cán bộ và tuyên truyền pháp luật nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng miễn trách nhiệm hình sự trong thực tiễn.

Next steps: Tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu về thủ tục áp dụng miễn trách nhiệm hình sự và mở rộng phạm vi nghiên cứu sang các đối tượng pháp nhân.

Call to action: Các cơ quan pháp luật và nhà nghiên cứu cần phối hợp để hoàn thiện và phổ biến chế định miễn trách nhiệm hình sự, góp phần xây dựng hệ thống pháp luật hình sự nhân đạo, hiệu quả.