Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa tại Việt Nam, việc quản lý tài sản của doanh nghiệp mất khả năng thanh toán theo pháp luật phá sản đóng vai trò then chốt trong việc bảo vệ quyền lợi các chủ thể liên quan và duy trì sự ổn định kinh tế. Theo ước tính, số lượng doanh nghiệp mất khả năng thanh toán có xu hướng gia tăng trong những năm gần đây, đặt ra yêu cầu cấp thiết về hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thi hành. Luận văn tập trung nghiên cứu các quy định pháp luật về quản lý tài sản của doanh nghiệp mất khả năng thanh toán theo Luật Phá sản năm 2014, đánh giá thực trạng thi hành pháp luật tại Việt Nam từ năm 2015 đến nay, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý tài sản trong quá trình phá sản doanh nghiệp.

Mục tiêu nghiên cứu cụ thể bao gồm: làm rõ các vấn đề lý luận về quản lý tài sản doanh nghiệp mất khả năng thanh toán; phân tích thực trạng pháp luật và thực tiễn thi hành; đề xuất phương hướng hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thi hành. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong thời gian từ khi Luật Phá sản năm 2014 có hiệu lực (01/01/2015) đến hiện tại, tập trung tại Việt Nam, không bao gồm các tổ chức tín dụng, hợp tác xã và hộ kinh doanh. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp luận cứ khoa học cho việc hoàn thiện pháp luật phá sản, góp phần bảo vệ quyền lợi các chủ thể liên quan, đồng thời hỗ trợ sự phát triển bền vững của nền kinh tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử để phân tích các quan hệ pháp luật trong quản lý tài sản doanh nghiệp mất khả năng thanh toán. Hai mô hình pháp luật phá sản quốc tế được tham khảo gồm mô hình cá nhân quản lý tài sản (như Quản tài viên tại Hoa Kỳ, Nhật Bản) và mô hình tập thể quản lý tài sản (như Tổ quản lý tài sản tại Việt Nam trước năm 2014). Các khái niệm chính bao gồm: doanh nghiệp mất khả năng thanh toán, tài sản doanh nghiệp mất khả năng thanh toán, chủ thể quản lý tài sản, phương thức quản lý tài sản, và các biện pháp bảo toàn tài sản.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp phân tích pháp lý để làm rõ cơ sở lý luận và các quy định pháp luật về quản lý tài sản doanh nghiệp mất khả năng thanh toán. Phương pháp hệ thống hóa và tổng hợp được áp dụng để kết nối các luận điểm khoa học, xây dựng khung lý thuyết và đánh giá thực trạng pháp luật. Phương pháp so sánh pháp luật được sử dụng để tham khảo kinh nghiệm quốc tế, từ đó rút ra bài học cho Việt Nam. Ngoài ra, các phương pháp đối chiếu, diễn giải, quy nạp và lịch sử cũng được vận dụng nhằm giải quyết các vấn đề nghiên cứu. Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật Việt Nam (Luật Phá sản 2014, Nghị định hướng dẫn, Luật Doanh nghiệp, Luật Thi hành án dân sự), các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước, báo cáo thực tiễn thi hành pháp luật tại Việt Nam. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ các quy định pháp luật và các vụ việc phá sản doanh nghiệp được xử lý từ năm 2015 đến nay. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2020, tập trung phân tích các quy định pháp luật và thực tiễn thi hành.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tiêu chí xác định doanh nghiệp mất khả năng thanh toán: Luật Phá sản năm 2014 quy định doanh nghiệp mất khả năng thanh toán khi không thực hiện nghĩa vụ thanh toán khoản nợ trong thời hạn 03 tháng kể từ ngày đến hạn thanh toán. Quy định này mang tính định tính, không áp dụng tiêu chí định lượng cụ thể, tạo điều kiện mở thủ tục phá sản sớm hơn. So với các nước như Nga (03 tháng), Singapore (5.000 đô la Singapore), Mỹ (10 đô la Mỹ), Việt Nam không quy định mức nợ tối thiểu, phù hợp với đặc thù doanh nghiệp trong nước.

  2. Phạm vi tài sản doanh nghiệp mất khả năng thanh toán: Luật Phá sản 2014 liệt kê chi tiết các loại tài sản thuộc khối tài sản phá sản, bao gồm tài sản hiện có và tài sản phát sinh sau ngày mở thủ tục phá sản, tài sản thu hồi từ các giao dịch vô hiệu và hành vi tẩu tán. Tuy nhiên, chưa có quy định về tài sản miễn trừ, dẫn đến rủi ro cho chủ doanh nghiệp tư nhân và thành viên công ty hợp danh, khi toàn bộ tài sản cá nhân có thể bị thu hồi để thanh toán nợ.

  3. Chủ thể quản lý tài sản: Luật Phá sản 2014 chuyển đổi mô hình quản lý tài sản từ tổ chức tập thể sang cá nhân và doanh nghiệp chuyên nghiệp (Quản tài viên và Doanh nghiệp quản lý, thanh lý tài sản). Quản tài viên được chỉ định bởi Thẩm phán, có trách nhiệm quản lý, giám sát tài sản doanh nghiệp mất khả năng thanh toán. Chủ nợ có quyền đề xuất, giám sát nhưng không trực tiếp quản lý tài sản. Tòa án giữ vai trò giám sát, ra quyết định quan trọng và áp dụng biện pháp bảo toàn tài sản.

  4. Phương thức quản lý tài sản: Bao gồm kiểm kê tài sản trong vòng 30 ngày kể từ quyết định mở thủ tục phá sản, thu hồi tài sản từ các giao dịch vô hiệu, và áp dụng các biện pháp bảo toàn như tạm đình chỉ hợp đồng, đăng ký giao dịch bảo đảm, áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. Thời gian kiểm kê và thu hồi tài sản được quy định rõ ràng nhưng còn tồn tại tình trạng doanh nghiệp cố tình làm sai lệch giá trị tài sản để trục lợi.

Thảo luận kết quả

Việc áp dụng tiêu chí định tính trong xác định doanh nghiệp mất khả năng thanh toán phù hợp với điều kiện thực tế Việt Nam, giúp phát hiện sớm các doanh nghiệp gặp khó khăn và mở thủ tục phá sản kịp thời. Tuy nhiên, việc không quy định mức nợ tối thiểu có thể dẫn đến việc lạm dụng thủ tục phá sản, gây khó khăn cho doanh nghiệp và chủ nợ.

Phạm vi tài sản được quy định chi tiết giúp các chủ thể liên quan dễ dàng xác định và kiểm kê tài sản, tuy nhiên thiếu quy định về tài sản miễn trừ gây áp lực lớn cho chủ doanh nghiệp tư nhân, có thể dẫn đến tình trạng mất động lực kinh doanh và rủi ro xã hội. So sánh với pháp luật Hoa Kỳ và Nhật Bản, việc bổ sung tài sản miễn trừ là cần thiết để bảo vệ quyền lợi cá nhân.

Mô hình quản lý tài sản chuyên nghiệp với Quản tài viên và doanh nghiệp quản lý, thanh lý tài sản giúp nâng cao tính chuyên môn, minh bạch và hiệu quả trong quản lý tài sản phá sản. Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào chỉ định của Thẩm phán và thiếu nguồn lực chuyên môn có thể ảnh hưởng đến tiến độ và chất lượng quản lý tài sản. Việc giám sát của chủ nợ còn hạn chế so với mô hình trước đây, cần có cơ chế tăng cường sự tham gia của chủ nợ để đảm bảo tính công bằng.

Phương thức quản lý tài sản được quy định đầy đủ, song thực tế cho thấy việc kiểm kê và định giá tài sản còn nhiều khó khăn do thiếu hướng dẫn chi tiết và sự hợp tác của doanh nghiệp mất khả năng thanh toán. Các biện pháp bảo toàn tài sản được áp dụng hiệu quả trong việc ngăn chặn tẩu tán tài sản, tuy nhiên vẫn còn tồn tại các kẽ hở pháp lý và hạn chế về năng lực thực thi của các chủ thể liên quan.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ doanh nghiệp mất khả năng thanh toán được mở thủ tục phá sản theo từng năm, bảng so sánh quyền hạn của các chủ thể quản lý tài sản theo các phiên bản Luật Phá sản, và biểu đồ quy trình quản lý tài sản trong thủ tục phá sản.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định về tài sản miễn trừ: Bổ sung quy định về tài sản miễn trừ trong Luật Phá sản nhằm bảo vệ quyền lợi tối thiểu của chủ doanh nghiệp tư nhân và thành viên công ty hợp danh, giảm thiểu rủi ro xã hội. Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Tư pháp. Thời gian: 1-2 năm.

  2. Tăng cường năng lực và đạo đức nghề nghiệp của Quản tài viên: Xây dựng chương trình đào tạo chuyên sâu, quy tắc đạo đức nghề nghiệp và cơ chế giám sát chặt chẽ nhằm nâng cao chất lượng quản lý tài sản. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Hội Quản tài viên. Thời gian: 1 năm.

  3. Cơ chế tham gia chủ nợ trong quản lý tài sản: Thiết lập cơ chế để chủ nợ có thể giám sát và tham gia trực tiếp hơn vào quá trình quản lý tài sản, đảm bảo tính minh bạch và công bằng. Chủ thể thực hiện: Tòa án, Bộ Tư pháp. Thời gian: 1 năm.

  4. Hướng dẫn chi tiết về kiểm kê và định giá tài sản: Ban hành các văn bản hướng dẫn cụ thể về phương pháp kiểm kê, định giá tài sản nhằm hạn chế sai sót và gian lận trong quá trình xác định giá trị tài sản. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Bộ Tài chính. Thời gian: 6-12 tháng.

  5. Tăng cường phối hợp giữa các cơ quan liên quan: Thiết lập cơ chế phối hợp hiệu quả giữa Tòa án, cơ quan thi hành án, Quản tài viên và các bên liên quan để nâng cao hiệu quả thu hồi và bảo toàn tài sản. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân tối cao. Thời gian: 1 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà làm luật và cơ quan quản lý nhà nước: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để hoàn thiện chính sách, pháp luật về phá sản và quản lý tài sản doanh nghiệp mất khả năng thanh toán, hỗ trợ xây dựng các văn bản hướng dẫn thi hành.

  2. Thẩm phán và cán bộ Tòa án: Giúp hiểu rõ hơn về các quy định pháp luật, vai trò và trách nhiệm trong quản lý tài sản phá sản, từ đó nâng cao hiệu quả giải quyết vụ việc phá sản.

  3. Quản tài viên và doanh nghiệp quản lý, thanh lý tài sản: Cung cấp kiến thức chuyên sâu về pháp luật và thực tiễn quản lý tài sản phá sản, giúp nâng cao năng lực hành nghề và tuân thủ quy định pháp luật.

  4. Chủ doanh nghiệp và chủ nợ: Giúp nhận thức rõ quyền và nghĩa vụ trong quá trình phá sản, từ đó bảo vệ quyền lợi hợp pháp và tham gia hiệu quả vào quá trình quản lý tài sản.

Câu hỏi thường gặp

  1. Doanh nghiệp mất khả năng thanh toán được xác định như thế nào theo pháp luật Việt Nam?
    Doanh nghiệp mất khả năng thanh toán khi không thực hiện nghĩa vụ thanh toán khoản nợ trong vòng 03 tháng kể từ ngày đến hạn thanh toán theo Luật Phá sản năm 2014. Tiêu chí này mang tính định tính, không yêu cầu mức nợ tối thiểu cụ thể.

  2. Ai là chủ thể chính quản lý tài sản của doanh nghiệp mất khả năng thanh toán?
    Chủ thể chính là Quản tài viên và Doanh nghiệp quản lý, thanh lý tài sản được Tòa án chỉ định, chịu sự giám sát của Thẩm phán. Chủ nợ có quyền giám sát nhưng không trực tiếp quản lý tài sản.

  3. Phương thức kiểm kê tài sản được thực hiện như thế nào?
    Doanh nghiệp mất khả năng thanh toán có trách nhiệm kiểm kê tài sản trong vòng 30 ngày kể từ quyết định mở thủ tục phá sản. Trường hợp đại diện doanh nghiệp vắng mặt, Quản tài viên hoặc DNQLTLTS sẽ tham gia kiểm kê.

  4. Các biện pháp bảo toàn tài sản gồm những gì?
    Bao gồm tuyên bố vô hiệu các giao dịch nhằm tẩu tán tài sản, tạm đình chỉ hợp đồng, đăng ký giao dịch bảo đảm, áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời nhằm ngăn chặn thất thoát tài sản.

  5. Luật Phá sản Việt Nam có quy định về tài sản miễn trừ không?
    Hiện tại Luật Phá sản năm 2014 chưa quy định rõ về tài sản miễn trừ, điều này gây khó khăn cho chủ doanh nghiệp tư nhân và thành viên công ty hợp danh. Đây là điểm cần được hoàn thiện trong tương lai.

Kết luận

  • Doanh nghiệp mất khả năng thanh toán được xác định chủ yếu theo tiêu chí định tính, tạo điều kiện mở thủ tục phá sản kịp thời.
  • Phạm vi tài sản doanh nghiệp mất khả năng thanh toán được quy định chi tiết nhưng thiếu quy định về tài sản miễn trừ, gây áp lực cho chủ doanh nghiệp tư nhân.
  • Mô hình quản lý tài sản chuyển sang cá nhân và doanh nghiệp chuyên nghiệp giúp nâng cao hiệu quả nhưng cần tăng cường giám sát và năng lực hành nghề.
  • Phương thức quản lý tài sản bao gồm kiểm kê, thu hồi và bảo toàn tài sản được quy định rõ ràng, song còn tồn tại khó khăn trong thực tiễn thi hành.
  • Cần triển khai các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực chủ thể quản lý tài sản và tăng cường sự tham gia của chủ nợ để bảo vệ quyền lợi các bên liên quan.

Tiếp theo, cần tiến hành nghiên cứu sâu hơn về các giải pháp kỹ thuật trong kiểm kê và định giá tài sản, đồng thời xây dựng chương trình đào tạo chuyên môn cho Quản tài viên. Mời các nhà nghiên cứu, nhà quản lý và thực tiễn pháp luật cùng tham gia đóng góp ý kiến để hoàn thiện hơn nữa hệ thống pháp luật phá sản tại Việt Nam.