Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới phương pháp dạy học ở Việt Nam, việc giảng dạy tác phẩm văn học theo đặc trưng thể loại ngày càng được quan tâm nhằm nâng cao hiệu quả tiếp nhận và cảm thụ của học sinh. Tác phẩm truyện ngắn “Hai đứa trẻ” của nhà văn Thạch Lam, một tác phẩm tiêu biểu trong chương trình Ngữ văn lớp 11, được lựa chọn làm đối tượng nghiên cứu nhằm tìm hiểu và vận dụng phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại truyện ngắn trữ tình. Theo khảo sát tại các trường THPT Hà Nội, chỉ khoảng 32% học sinh nhận biết đúng tiêu chí phân loại tác phẩm theo đặc trưng thể loại, trong khi 70% học sinh còn mơ hồ về đặc trưng truyện ngắn trữ tình. Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng và thực nghiệm phương pháp dạy học tác phẩm “Hai đứa trẻ” theo đặc trưng thể loại, từ đó nâng cao năng lực cảm thụ và hiểu biết sâu sắc của học sinh về tác phẩm. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 11 ban cơ bản tại các trường THPT trên địa bàn Hà Nội trong năm học 2014-2015. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh, đồng thời giúp giáo viên có hướng tiếp cận phù hợp với đặc trưng thể loại truyện ngắn trữ tình, nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý luận về thể loại văn học, trong đó phân loại tác phẩm thành ba loại chính: tự sự, trữ tình và kịch. Truyện ngắn thuộc loại tự sự nhưng trong trường hợp “Hai đứa trẻ” có sự giao thoa giữa yếu tố tự sự và trữ tình, tạo nên đặc trưng truyện ngắn trữ tình giàu chất thơ và cảm xúc. Lý thuyết về đặc trưng thể loại truyện ngắn nhấn mạnh các yếu tố như cốt truyện, chi tiết, kết cấu, nhân vật, ngôn ngữ và giọng điệu. Đặc biệt, truyện ngắn trữ tình tập trung khai thác tâm trạng, cảm xúc nội tâm nhân vật qua ngôn ngữ giàu hình ảnh và nhạc điệu. Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng các mô hình dạy học hiện đại, chú trọng phát triển năng lực tự học, tư duy sáng tạo và cảm thụ văn học của học sinh. Các khái niệm chính bao gồm: thể loại văn học, đặc trưng thể loại truyện ngắn trữ tình, phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại, năng lực cảm thụ văn học, và phương pháp tiếp cận đồng bộ tác phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp loại hình để phân tích đặc trưng thể loại truyện ngắn trữ tình trong tác phẩm “Hai đứa trẻ”. Phương pháp thực nghiệm được tiến hành tại trường THPT Trần Hưng Đạo, Hà Đông, Hà Nội với cỡ mẫu gồm hai lớp 11A8 và 11A9, trong đó một lớp được áp dụng phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại, lớp còn lại làm lớp đối chứng. Giáo án được thiết kế dựa trên đặc trưng thể loại truyện ngắn trữ tình, sau đó thực nghiệm trong 4 tuần học. Dữ liệu thu thập gồm bài kiểm tra, phiếu khảo sát ý kiến học sinh, biên bản dự giờ và nhật ký giảng dạy. Phương pháp thống kê được sử dụng để phân tích số liệu điểm kiểm tra và đánh giá thái độ học sinh. Phương pháp phân tích, so sánh và tổng hợp được áp dụng để đánh giá hiệu quả phương pháp dạy học, so sánh kết quả giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng. Ngoài ra, phương pháp quan sát, điều tra, khảo sát cũng được sử dụng để thu thập thông tin về nhận thức và thái độ của giáo viên và học sinh đối với phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết về đặc trưng thể loại truyện ngắn trữ tình còn hạn chế: Chỉ khoảng 32% học sinh nhận biết đúng tiêu chí phân loại tác phẩm theo đặc trưng thể loại, 70% học sinh còn mơ hồ về đặc trưng truyện ngắn trữ tình. Điều này cho thấy nhu cầu cấp thiết trong việc trang bị kiến thức về thể loại cho học sinh.

  2. Hiệu quả của phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại: Qua thực nghiệm, lớp áp dụng phương pháp này có tỷ lệ học sinh đạt điểm khá giỏi tăng 15% so với lớp đối chứng, đồng thời 85% học sinh thể hiện thái độ tích cực, hứng thú hơn trong việc học tác phẩm “Hai đứa trẻ”.

  3. Phương pháp dạy học truyền thống còn nhiều hạn chế: Khảo sát cho thấy 55% giáo viên chỉ thỉnh thoảng áp dụng phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại, 13% chưa từng áp dụng. Phần lớn giờ học vẫn theo phương pháp thuyết trình, ít sử dụng thảo luận nhóm hay phương pháp tương tác, dẫn đến học sinh tiếp nhận thụ động.

  4. Khó khăn trong việc tiếp cận tác phẩm: Học sinh gặp khó khăn do dung lượng tác phẩm dài trong khi thời gian tiết học hạn chế, thiếu thói quen đọc và cảm thụ văn học chủ động. 25% học sinh không hứng thú với tác phẩm truyện ngắn, phần lớn học sinh chưa hiểu sâu sắc về đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật của Thạch Lam.

Thảo luận kết quả

Kết quả thực nghiệm cho thấy việc dạy học theo đặc trưng thể loại truyện ngắn trữ tình giúp học sinh tiếp cận tác phẩm một cách có hệ thống, phát huy năng lực cảm thụ và tư duy sáng tạo. Việc tập trung phân tích các yếu tố như cốt truyện tâm trạng, chi tiết điển hình, kết cấu mở và ngôn ngữ giàu hình ảnh đã giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với quan điểm của các nhà lý luận văn học về vai trò của thể loại trong việc định hướng tiếp nhận tác phẩm. Tuy nhiên, khó khăn về thời gian và thói quen học tập vẫn là rào cản cần được khắc phục. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ điểm đạt được giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như bảng thống kê thái độ học sinh và giáo viên về phương pháp dạy học. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đổi mới phương pháp giảng dạy, đồng thời khuyến khích giáo viên áp dụng linh hoạt các hình thức tổ chức dạy học nhằm nâng cao hiệu quả tiếp nhận tác phẩm văn học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến giáo án mẫu theo đặc trưng thể loại: Thiết kế giáo án chi tiết, tập trung khai thác đặc trưng thể loại truyện ngắn trữ tình, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng trong giảng dạy. Thời gian thực hiện trong 1 học kỳ, chủ thể là các tổ chuyên môn Ngữ văn tại các trường THPT.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Đào tạo chuyên sâu về lý thuyết thể loại và phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại, đồng thời chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn. Thời gian tập huấn 3 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm tổ chức.

  3. Phát triển tài liệu hỗ trợ học sinh: Biên soạn tài liệu hướng dẫn học sinh tự học, bao gồm các câu hỏi gợi mở, bài tập thực hành và bài tập nhóm nhằm phát triển năng lực cảm thụ và phân tích tác phẩm. Thời gian hoàn thiện trong 6 tháng, do nhà xuất bản giáo dục phối hợp thực hiện.

  4. Đổi mới hình thức tổ chức dạy học: Khuyến khích sử dụng phương pháp thảo luận nhóm, đóng vai, trình bày ý kiến cá nhân và các hoạt động tương tác nhằm tăng cường sự chủ động, sáng tạo của học sinh. Thời gian áp dụng liên tục trong năm học, do giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn triển khai.

  5. Tăng cường kiểm tra, đánh giá theo năng lực: Xây dựng hệ thống đánh giá đa dạng, không chỉ dựa vào bài kiểm tra viết mà còn đánh giá qua thảo luận, bài tập nhóm và sản phẩm học tập nhằm phản ánh đúng năng lực cảm thụ và hiểu biết của học sinh. Thời gian áp dụng từ năm học tiếp theo, do nhà trường và giáo viên thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, tập huấn giáo viên và phát triển chương trình, sách giáo khoa phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu sâu về lý thuyết thể loại và phương pháp dạy học tác phẩm văn học, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp.

  4. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Lý luận và Phương pháp dạy học Ngữ văn: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến đổi mới phương pháp dạy học văn học theo đặc trưng thể loại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại là gì?
    Là phương pháp giảng dạy dựa trên việc phân tích và khai thác các đặc điểm riêng biệt của thể loại tác phẩm, giúp học sinh hiểu sâu sắc nội dung và hình thức nghệ thuật. Ví dụ, với truyện ngắn trữ tình, giáo viên tập trung vào tâm trạng nhân vật và ngôn ngữ giàu hình ảnh.

  2. Tại sao cần dạy học tác phẩm “Hai đứa trẻ” theo đặc trưng thể loại?
    Phương pháp này giúp học sinh nhận diện đúng thể loại truyện ngắn trữ tình, từ đó phát huy khả năng cảm thụ, phân tích và sáng tạo, tránh việc học thụ động và hiểu sai lệch về tác phẩm.

  3. Làm thế nào để giáo viên áp dụng phương pháp này hiệu quả?
    Giáo viên cần nắm vững lý thuyết về thể loại, thiết kế giáo án phù hợp, sử dụng các hoạt động tương tác như thảo luận nhóm, đóng vai, và đánh giá đa dạng để phát huy năng lực học sinh.

  4. Phương pháp này có phù hợp với tất cả các tác phẩm văn học không?
    Không, mỗi thể loại văn học có đặc trưng riêng, do đó phương pháp dạy học cần được điều chỉnh phù hợp với từng thể loại để đạt hiệu quả tối ưu.

  5. Học sinh gặp khó khăn gì khi học theo phương pháp này?
    Khó khăn thường là do thiếu kiến thức nền về thể loại, thói quen học thụ động và thời gian học hạn chế. Việc phát triển tài liệu hỗ trợ và đổi mới hình thức tổ chức dạy học sẽ giúp khắc phục vấn đề này.

Kết luận

  • Luận văn đã khẳng định vai trò quan trọng của phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại trong việc nâng cao hiệu quả giảng dạy tác phẩm truyện ngắn “Hai đứa trẻ” của Thạch Lam.
  • Thực nghiệm cho thấy phương pháp này giúp tăng tỷ lệ học sinh đạt điểm khá giỏi lên khoảng 15% và nâng cao sự hứng thú học tập.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các giải pháp thiết thực như xây dựng giáo án mẫu, tập huấn giáo viên, phát triển tài liệu hỗ trợ và đổi mới hình thức tổ chức dạy học.
  • Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực cho giáo viên, nhà quản lý giáo dục và sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn trong việc đổi mới phương pháp dạy học văn học.
  • Đề nghị các trường THPT và cơ quan quản lý giáo dục triển khai áp dụng phương pháp này trong năm học tới nhằm nâng cao chất lượng dạy và học Ngữ văn.

Hãy bắt đầu áp dụng phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại để tạo nên những giờ học văn sinh động, hiệu quả và truyền cảm hứng cho học sinh ngay hôm nay!