Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông, việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, đặc biệt là thể loại truyện ngắn giai đoạn 1930-1945, trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo khảo sát tại hai trường THPT Bãi Cháy và Hòn Gai (Quảng Ninh) trong năm học 2014-2016, chỉ khoảng 10,5% giáo viên thường xuyên vận dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề trong giảng dạy tác phẩm truyện ngắn, trong khi 26,3% có quan niệm đúng về phương pháp này. Môn Ngữ văn với đặc thù vừa mang tính khoa học vừa mang tính nghệ thuật đòi hỏi phương pháp dạy học linh hoạt, sáng tạo nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm vận dụng dạy học nêu vấn đề để nâng cao hiệu quả giảng dạy các tác phẩm truyện ngắn 1930-1945 trong chương trình Ngữ văn THPT, góp phần phát triển năng lực giải quyết vấn đề và tư duy sáng tạo của học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm tiêu biểu như Chí Phèo, Hai đứa trẻ, Chữ người tử tù được giảng dạy trong chương trình lớp 11 THPT. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc đổi mới phương pháp dạy học, tạo hứng thú học tập, đồng thời giúp học sinh phát triển toàn diện về trí tuệ và nhân cách trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết dạy học nêu vấn đề, được phát triển từ các công trình của V. Ôkôn (1968), I. Lecne, Z. Rez và các nhà nghiên cứu Việt Nam như GS Phan Trọng Luận, GS Đặng Vũ Hoạt, PGS TS Vũ Nho. Theo đó, dạy học nêu vấn đề là phương pháp tổ chức các tình huống có vấn đề nhằm kích thích học sinh chủ động, sáng tạo trong quá trình tiếp nhận và giải quyết vấn đề. Ba khái niệm then chốt gồm: vấn đề (mâu thuẫn giữa cái đã biết và chưa biết), tình huống có vấn đề (tạo ra trạng thái tâm lý “khó” trong nhận thức), và câu hỏi nêu vấn đề (câu hỏi chứa mâu thuẫn, kích thích tư duy sáng tạo). Ngoài ra, luận văn phân tích đặc trưng thể loại truyện ngắn như tính cô đọng, tính ngắn gọn, chất thơ và cấu trúc nghệ thuật đặc biệt, làm cơ sở vận dụng dạy học nêu vấn đề phù hợp với từng tác phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp lý luận để tổng hợp các công trình về dạy học nêu vấn đề và đặc điểm truyện ngắn 1930-1945. Phương pháp khảo sát được áp dụng qua phiếu điều tra với 19 giáo viên dạy Ngữ văn tại hai trường THPT Bãi Cháy và Hòn Gai nhằm đánh giá thực trạng vận dụng câu hỏi nêu vấn đề. Phương pháp thực nghiệm được tiến hành qua thiết kế và triển khai giáo án dạy học nêu vấn đề cho tác phẩm Chí Phèo, đánh giá kết quả qua bài kiểm tra và phiếu hỏi học sinh. Cỡ mẫu khảo sát là 19 giáo viên, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm phản ánh thực trạng vận dụng phương pháp. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và phân tích định tính nhằm rút ra kết luận về hiệu quả và khó khăn trong vận dụng dạy học nêu vấn đề. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm học 2014 đến 2016, bao gồm khảo sát, thiết kế giáo án, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ vận dụng câu hỏi nêu vấn đề còn thấp: Chỉ 10,5% giáo viên thường xuyên sử dụng câu hỏi nêu vấn đề trong giảng dạy tác phẩm truyện ngắn, 36,8% có quan niệm sai hoặc chưa đúng về phương pháp này. Điều này cho thấy sự hạn chế trong nhận thức và thực hành của giáo viên.

  2. Khó khăn về kiến thức và kỹ năng của giáo viên: Một số giáo viên chưa phân biệt được câu hỏi nêu vấn đề với câu hỏi tái hiện, thiếu vốn kiến thức về văn học hiện đại 1930-1945, gây khó khăn trong việc xây dựng tình huống và câu hỏi phù hợp. Tỷ lệ giáo viên có ví dụ đúng về dạy học nêu vấn đề chỉ đạt khoảng 15,8%.

  3. Học sinh còn thụ động, thiếu kỹ năng phân tích: Mặc dù câu hỏi nêu vấn đề được đặt ra trong sách giáo khoa, nhiều học sinh vẫn tiếp nhận thụ động, thiếu hứng thú với truyện ngắn do nội dung khô khan và thiếu tài liệu tham khảo bổ trợ. Kỹ năng trình bày và tư duy lôgic của học sinh còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả giải quyết vấn đề.

  4. Hiệu quả thực nghiệm giáo án dạy học nêu vấn đề: Qua thực nghiệm với tác phẩm Chí Phèo, học sinh được kích thích tư duy sáng tạo, phát huy tính tích cực trong phân tích nhân vật và tình huống truyện. Kết quả bài kiểm tra cho thấy sự cải thiện rõ rệt về khả năng nhận thức và cảm thụ văn học, tỷ lệ học sinh đạt điểm khá trở lên tăng khoảng 20% so với trước thực nghiệm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tỷ lệ vận dụng câu hỏi nêu vấn đề thấp chủ yếu do sự chưa đồng đều về trình độ và nhận thức của giáo viên, cũng như thiếu tài liệu hướng dẫn cụ thể. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với thực trạng khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn phổ thông. Việc học sinh còn thụ động phản ánh nhu cầu đổi mới phương pháp nhằm phát huy vai trò chủ động, sáng tạo của người học. Thực nghiệm cho thấy dạy học nêu vấn đề phù hợp với đặc trưng thể loại truyện ngắn 1930-1945, giúp học sinh phát triển năng lực tư duy phản biện và cảm thụ nghệ thuật. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ giáo viên sử dụng câu hỏi nêu vấn đề và biểu đồ đường thể hiện sự tiến bộ điểm số học sinh trước và sau thực nghiệm, giúp minh họa rõ nét hiệu quả phương pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về dạy học nêu vấn đề và đặc điểm truyện ngắn 1930-1945, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng xây dựng tình huống, câu hỏi nêu vấn đề. Mục tiêu đạt 80% giáo viên được đào tạo trong vòng 1 năm, do Sở GD-ĐT phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Phát triển tài liệu hướng dẫn và tham khảo: Biên soạn bộ tài liệu mẫu giáo án, câu hỏi nêu vấn đề tiêu biểu cho các tác phẩm truyện ngắn giai đoạn 1930-1945, hỗ trợ giáo viên trong quá trình giảng dạy. Thời gian hoàn thành dự kiến 6 tháng, do Nhà xuất bản Giáo dục chủ trì.

  3. Khuyến khích áp dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề trong sinh hoạt chuyên môn: Các tổ chuyên môn Ngữ văn cần xây dựng kế hoạch sinh hoạt chuyên đề về dạy học nêu vấn đề, chia sẻ kinh nghiệm và rút kinh nghiệm qua các tiết dạy mẫu. Mục tiêu 100% tổ chuyên môn thực hiện ít nhất 2 chuyên đề/năm.

  4. Tăng cường hỗ trợ học sinh phát triển kỹ năng tư duy và cảm thụ: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ văn học nhằm nâng cao hứng thú và kỹ năng phân tích, trình bày của học sinh. Thời gian triển khai liên tục trong năm học, do nhà trường và giáo viên chủ nhiệm phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về vận dụng dạy học nêu vấn đề, cải tiến phương pháp giảng dạy tác phẩm truyện ngắn 1930-1945, nâng cao hiệu quả giờ học và phát huy năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng chính sách bồi dưỡng, hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, đồng thời đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng giảng dạy.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn dạy học nêu vấn đề, đặc biệt trong lĩnh vực dạy học tác phẩm văn học hiện đại.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Cung cấp góc nhìn khoa học về mối quan hệ giữa phương pháp dạy học và đặc trưng thể loại truyện ngắn, đồng thời mở rộng nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học văn học phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học nêu vấn đề là gì và có vai trò như thế nào trong dạy học Ngữ văn?
    Dạy học nêu vấn đề là phương pháp tổ chức các tình huống có vấn đề nhằm kích thích học sinh chủ động, sáng tạo trong quá trình học. Nó giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, năng lực giải quyết vấn đề và cảm thụ sâu sắc tác phẩm văn học.

  2. Làm thế nào để xây dựng câu hỏi nêu vấn đề hiệu quả trong dạy học truyện ngắn?
    Câu hỏi nêu vấn đề phải tạo ra tình huống có vấn đề, chứa mâu thuẫn giữa cái đã biết và chưa biết, mang tính sáng tạo, hệ thống và phù hợp với trình độ học sinh. Ví dụ, câu hỏi về ý nghĩa chi tiết “Hắn vừa đi vừa chửi” trong Chí Phèo kích thích học sinh phân tích sâu sắc nhân vật.

  3. Khó khăn phổ biến khi vận dụng dạy học nêu vấn đề là gì?
    Khó khăn gồm trình độ giáo viên không đồng đều, thiếu kinh nghiệm xây dựng tình huống và câu hỏi phù hợp, học sinh còn thụ động, thiếu kỹ năng phân tích và tài liệu tham khảo hạn chế.

  4. Phương pháp dạy học nêu vấn đề có thể kết hợp với những phương pháp nào khác?
    Phương pháp này thường kết hợp với đọc sáng tạo, gợi mở, tái tạo và nghiên cứu để tạo nên giờ học sinh động, phát huy tối đa năng lực học sinh.

  5. Làm sao để khắc phục sự thụ động của học sinh trong học tập truyện ngắn?
    Giáo viên cần xây dựng tình huống có vấn đề hấp dẫn, sử dụng câu hỏi nêu vấn đề kích thích tư duy sáng tạo, tổ chức hoạt động nhóm, tranh luận và cung cấp tài liệu bổ trợ để tăng hứng thú và kỹ năng phân tích của học sinh.

Kết luận

  • Luận văn khẳng định tính khả thi và hiệu quả của phương pháp dạy học nêu vấn đề trong giảng dạy truyện ngắn 1930-1945 ở THPT, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.
  • Phân tích đặc trưng thể loại truyện ngắn làm cơ sở xây dựng tình huống và câu hỏi nêu vấn đề phù hợp, phát huy tính sáng tạo của học sinh.
  • Thực nghiệm cho thấy học sinh có sự tiến bộ rõ rệt về tư duy phân tích và cảm thụ văn học khi áp dụng phương pháp này.
  • Đề xuất các giải pháp bồi dưỡng giáo viên, phát triển tài liệu và tổ chức sinh hoạt chuyên môn nhằm nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp.
  • Khuyến khích các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục phát triển và ứng dụng dạy học nêu vấn đề trong đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở GD-ĐT cần triển khai bồi dưỡng chuyên môn, xây dựng tài liệu hướng dẫn và tổ chức thực nghiệm mở rộng để nhân rộng mô hình dạy học nêu vấn đề. Giáo viên được khuyến khích áp dụng linh hoạt phương pháp này trong từng tiết học nhằm phát huy tối đa năng lực học sinh.