Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm. Theo báo cáo của ngành giáo dục, hiện nay có khoảng 60% giáo viên chỉ thi thoảng áp dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề (PH&GQVĐ), trong khi hơn 90% giáo viên đánh giá cao tầm quan trọng của phương pháp này trong phát triển năng lực học sinh. Chủ đề tam giác trong môn Toán lớp 7 là một nội dung trọng tâm, có tính ứng dụng cao trong thực tiễn và khoa học, đồng thời là cơ hội để phát triển năng lực PH&GQVĐ cho học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc xây dựng và thực nghiệm các biện pháp dạy học chủ đề tam giác theo hướng phát triển năng lực PH&GQVĐ cho học sinh lớp 7 tại các trường THCS ở Hải Phòng. Phạm vi nghiên cứu bao gồm quá trình dạy học chủ đề tam giác trong chương trình Toán lớp 7, với đối tượng là học sinh và giáo viên dạy Toán khối 7. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực tư duy, sáng tạo và giải quyết vấn đề cho học sinh, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực, chủ động.

Số liệu thực nghiệm cho thấy, sau hai đợt dạy học theo phương pháp PH&GQVĐ, kết quả học tập của nhóm thực nghiệm tăng trung bình 15% so với nhóm đối chứng, minh chứng cho hiệu quả của phương pháp trong việc phát triển năng lực học sinh. Ngoài ra, khảo sát ý kiến học sinh cho thấy 62,5% mong muốn được tham gia thảo luận và tự tìm tòi giải pháp trong giờ học, phản ánh nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là:

  • Lý thuyết năng lực: Năng lực được hiểu là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng, thái độ và giá trị để thực hiện nhiệm vụ trong bối cảnh cụ thể. Cấu trúc năng lực gồm năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể. Năng lực PH&GQVĐ là một năng lực chung quan trọng, bao gồm khả năng phát hiện, lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá giải pháp cho các vấn đề mới.

  • Lý thuyết dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề: Phương pháp này nhấn mạnh vai trò của giáo viên trong việc tạo ra tình huống gợi vấn đề, hướng dẫn học sinh phát hiện và giải quyết vấn đề một cách chủ động, sáng tạo. Quá trình dạy học gồm các bước: phát hiện vấn đề, tìm giải pháp, trình bày giải pháp và mở rộng ứng dụng.

  • Lý thuyết dạy học đàm thoại phát hiện: Giáo viên sử dụng hệ thống câu hỏi có tính chất nêu vấn đề để dẫn dắt học sinh tự khám phá kiến thức mới, phát triển tư duy phản biện và sáng tạo. Các câu hỏi được thiết kế theo thang Bloom từ nhận biết đến sáng tạo.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề, tam giác và các tính chất hình học liên quan, phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng tư duy logic và sáng tạo.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn sử dụng dữ liệu thu thập từ khảo sát 20 giáo viên và 120 học sinh khối 7 tại các trường THCS ở Hải Phòng, kết quả thực nghiệm sư phạm qua hai đợt dạy học chủ đề tam giác theo phương pháp PH&GQVĐ, tài liệu chuyên ngành, chương trình và sách giáo khoa Toán lớp 7.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích định lượng để so sánh kết quả học tập giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng, phân tích định tính qua quan sát, phỏng vấn và đánh giá của giáo viên về quá trình dạy học. Các bảng thống kê và biểu đồ so sánh được sử dụng để minh họa kết quả.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2017-2018, gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, thiết kế kịch bản dạy học, thực nghiệm sư phạm hai đợt, thu thập và phân tích dữ liệu, tổng hợp kết luận và đề xuất giải pháp.

Cỡ mẫu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính đại diện và khả năng so sánh giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng. Phương pháp chọn mẫu là chọn ngẫu nhiên các lớp học tại các trường THCS có điều kiện tương đồng về trình độ học sinh và cơ sở vật chất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ sử dụng phương pháp PH&GQVĐ của giáo viên còn hạn chế: 60% giáo viên chỉ thi thoảng sử dụng phương pháp này, chỉ 27,3% thường xuyên áp dụng. Các phương pháp thuyết trình và đàm thoại vẫn chiếm ưu thế trong giảng dạy (Bảng 1.1).

  2. Giáo viên đánh giá cao tầm quan trọng của phát triển năng lực PH&GQVĐ: Trên 90% giáo viên cho rằng việc phát triển năng lực PH&GQVĐ cho học sinh là cần thiết hoặc rất cần thiết (Bảng 1.3). Đồng thời, 85% đánh giá việc dạy học PH&GQVĐ hiện nay ở mức tốt hoặc rất tốt (Bảng 1.4).

  3. Học sinh có xu hướng tiếp nhận kiến thức thụ động nhưng mong muốn được tham gia tích cực: 54,2% học sinh vẫn thích nghe giảng và ghi chép, tuy nhiên 62,5% mong muốn được thảo luận và tự tìm tòi giải pháp (Bảng 1.5).

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy hiệu quả rõ rệt của phương pháp PH&GQVĐ: Sau hai đợt dạy học, điểm trung bình nhóm thực nghiệm tăng từ 6,8 lên 7,9, cao hơn nhóm đối chứng 15%. Tỷ lệ học sinh đạt điểm trên trung bình tăng 20% so với nhóm đối chứng (Bảng 3.3, Hình 3.1).

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân hạn chế trong việc áp dụng phương pháp PH&GQVĐ của giáo viên chủ yếu do thiếu kinh nghiệm, áp lực chương trình và thi cử, cũng như khó khăn trong việc tạo tình huống có vấn đề phù hợp. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học tích cực.

Mặc dù học sinh còn có xu hướng thụ động, nhưng mong muốn được tham gia tích cực là cơ sở thuận lợi để giáo viên đổi mới phương pháp. Việc áp dụng phương pháp PH&GQVĐ giúp học sinh phát triển tư duy logic, kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng tự học, phù hợp với mục tiêu đổi mới giáo dục.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình và tỷ lệ học sinh đạt chuẩn giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng, cũng như bảng thống kê mức độ sử dụng phương pháp dạy học của giáo viên. Các kết quả này khẳng định tính khả thi và hiệu quả của phương pháp PH&GQVĐ trong dạy học chủ đề tam giác.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp PH&GQVĐ: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu, chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn nhằm nâng cao kỹ năng thiết kế tình huống gợi vấn đề và hướng dẫn học sinh giải quyết vấn đề. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, chủ thể là Sở GD&ĐT và các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu, kịch bản dạy học chủ đề tam giác theo hướng phát triển năng lực: Soạn thảo các bài giảng mẫu, tình huống thực tế, bài tập phát triển năng lực PH&GQVĐ để giáo viên tham khảo và áp dụng. Thời gian 3 tháng, do các chuyên gia giáo dục và tổ bộ môn Toán thực hiện.

  3. Khuyến khích tổ chức hoạt động học tập nhóm, thảo luận và tự học trong lớp: Tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh thông qua các hình thức học tập đa dạng. Thời gian áp dụng liên tục trong năm học, do giáo viên chủ nhiệm và giáo viên bộ môn thực hiện.

  4. Đổi mới công tác kiểm tra, đánh giá theo hướng đánh giá quá trình và năng lực: Áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng như bài tập thực hành, thuyết trình, dự án nhỏ để đánh giá năng lực PH&GQVĐ của học sinh một cách khách quan, chính xác. Thời gian triển khai trong năm học, do nhà trường và giáo viên phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS: Nắm bắt phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, áp dụng vào giảng dạy chủ đề tam giác để nâng cao hiệu quả và phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực.

  3. Sinh viên sư phạm Toán: Học tập lý thuyết và thực tiễn về phương pháp dạy học tích cực, chuẩn bị kỹ năng sư phạm chuyên sâu cho công tác giảng dạy tương lai.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là gì?
    Là phương pháp giáo viên tạo ra tình huống gợi vấn đề, học sinh chủ động phát hiện và giải quyết vấn đề, qua đó lĩnh hội kiến thức mới và phát triển kỹ năng tư duy sáng tạo. Ví dụ, khi dạy tam giác, giáo viên đặt câu hỏi để học sinh tự tìm hiểu tính chất tam giác cân.

  2. Tại sao cần phát triển năng lực PH&GQVĐ cho học sinh?
    Năng lực này giúp học sinh tự tin giải quyết các tình huống mới, vận dụng kiến thức vào thực tế, nâng cao khả năng tư duy phản biện và sáng tạo, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

  3. Khó khăn khi áp dụng phương pháp PH&GQVĐ là gì?
    Giáo viên thường gặp khó khăn trong việc thiết kế tình huống gợi vấn đề, mất nhiều thời gian chuẩn bị và hướng dẫn học sinh giải quyết vấn đề, đồng thời áp lực chương trình và thi cử cũng hạn chế sự sáng tạo.

  4. Làm thế nào để khắc phục sự thụ động của học sinh trong học tập?
    Tăng cường hoạt động nhóm, thảo luận, sử dụng câu hỏi mở, tạo môi trường học tập thân thiện, khuyến khích học sinh tự tìm tòi, phát biểu ý kiến và bảo vệ quan điểm cá nhân.

  5. Phương pháp đàm thoại phát hiện có ưu điểm gì?
    Giúp học sinh phát triển tư duy logic, khả năng giao tiếp và sáng tạo, tạo không khí học tập sôi nổi, giúp giáo viên đánh giá nhanh kiến thức và thái độ học tập của học sinh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học chủ đề tam giác theo hướng phát triển năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 7.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy phương pháp PH&GQVĐ nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực tư duy cho học sinh.
  • Giáo viên và học sinh đều nhận thức được tầm quan trọng và mong muốn áp dụng phương pháp dạy học tích cực này.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực PH&GQVĐ trong dạy học Toán, phù hợp với điều kiện thực tế tại các trường THCS.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng áp dụng phương pháp này cho các chủ đề khác và các cấp học, đồng thời tổ chức đào tạo bồi dưỡng giáo viên để nâng cao chất lượng dạy học.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp. Để biết thêm chi tiết và tài liệu hỗ trợ, vui lòng liên hệ với khoa Giáo dục Toán của trường Đại học Hải Phòng.