## Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 14/11/2013, việc phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho học sinh (HS) trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng dạy học lịch sử (DHLS) ở trường trung học cơ sở (THCS). Tại thành phố Bắc Ninh, với sự phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng và nhu cầu nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, việc đổi mới phương pháp dạy học lịch sử lớp 7, đặc biệt là phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử, có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành nhân cách và năng lực tư duy cho HS.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát thực trạng, xây dựng và thực nghiệm các biện pháp sư phạm nhằm phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 7 tại các trường THCS thành phố Bắc Ninh trong năm học 2018-2019. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 4 trường THCS trên địa bàn thành phố Bắc Ninh, tập trung vào nội dung lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XVI.

Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc làm phong phú thêm hệ thống lý luận và phương pháp dạy học lịch sử theo hướng phát triển năng lực, đồng thời có ý nghĩa thực tiễn giúp giáo viên (GV) vận dụng hiệu quả các biện pháp sư phạm đổi mới, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử ở bậc THCS. Qua đó, học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn phát triển tư duy độc lập, sáng tạo và kỹ năng sử dụng tư liệu lịch sử một cách hiệu quả.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết giáo dục hiện đại và phương pháp dạy học lịch sử, trong đó:

- **Lý thuyết phát triển năng lực**: Năng lực được hiểu là khả năng hành động hiệu quả dựa trên kiến thức, kỹ năng và thái độ, được phát triển qua hoạt động học tập và thực tiễn. Năng lực nhận diện lịch sử là khả năng phân biệt và hiểu đúng các loại tư liệu lịch sử; năng lực sử dụng tư liệu lịch sử là khả năng khai thác, phân tích và vận dụng các tư liệu đó trong học tập và nghiên cứu lịch sử.

- **Lý thuyết nhận thức lịch sử**: Quá trình nhận thức lịch sử của HS diễn ra từ nhận thức cảm tính (trực quan sinh động) đến nhận thức lý tính (tư duy trừu tượng), qua đó hình thành các khái niệm và vận dụng kiến thức lịch sử vào thực tiễn.

- **Lý thuyết đổi mới phương pháp dạy học**: Nhấn mạnh vai trò của phương pháp dạy học tích cực, lấy HS làm trung tâm, phát huy tính chủ động, sáng tạo và phát triển năng lực tư duy độc lập của HS.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực nhận diện lịch sử, năng lực sử dụng tư liệu lịch sử, phương pháp dạy học tích cực, tư duy lịch sử, và phát triển năng lực học sinh.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu**: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thu thập từ khảo sát 15 giáo viên và 150 học sinh tại 4 trường THCS thành phố Bắc Ninh, kết hợp với phân tích chương trình, sách giáo khoa lịch sử lớp 7 và các tài liệu chuyên ngành.

- **Phương pháp phân tích**: Áp dụng phương pháp phân tích định tính và định lượng, sử dụng thống kê mô tả để đánh giá thực trạng và hiệu quả các biện pháp sư phạm. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại trường THCS Tiền An nhằm kiểm nghiệm tính khả thi của các biện pháp đề xuất.

- **Timeline nghiên cứu**: Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 1/2019 đến tháng 6/2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm sư phạm và tổng hợp kết quả.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

1. **Nhận thức của giáo viên về phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử**: 100% GV khảo sát đồng ý về tầm quan trọng của việc phát triển năng lực này cho HS. Tuy nhiên, chỉ 13% GV đánh giá rất cần thiết, 47% cho là mức độ bình thường, còn lại có quan điểm chưa quan trọng.

2. **Thực trạng vận dụng phương pháp dạy học tích cực**: Không có GV nào thường xuyên sử dụng các phương pháp phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử; 33% thỉnh thoảng sử dụng, 50% ít khi vận dụng. Phần lớn GV chỉ tổ chức thảo luận nhóm trong các tiết dự giờ hoặc thi giáo viên giỏi.

3. **Khó khăn trong vận dụng phương pháp**: GV gặp khó khăn do mất nhiều thời gian chuẩn bị, thiếu kinh nghiệm vận dụng, và hạn chế về cơ sở vật chất như phòng học bộ môn, thiết bị hỗ trợ.

4. **Phản hồi của học sinh**: 75% HS thích các phương pháp học tích cực như làm việc nhóm, tự học với tư liệu lịch sử, thảo luận. Tuy nhiên, 88.6% HS cho biết các phương pháp này còn khá mới mẻ và chưa được áp dụng thường xuyên. HS mong muốn GV tạo điều kiện để các em được tự tin, sáng tạo và bày tỏ ý kiến nhiều hơn.

### Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù GV và HS đều nhận thức được tầm quan trọng của việc phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, thực trạng này phản ánh sự cần thiết phải tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về phương pháp dạy học tích cực và cải thiện điều kiện cơ sở vật chất.

Việc HS chưa phát huy tối đa năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử ảnh hưởng đến chất lượng học tập và phát triển tư duy lịch sử. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ GV sử dụng phương pháp tích cực và mức độ hứng thú của HS với các phương pháp này, giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu đổi mới.

## Đề xuất và khuyến nghị

1. **Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV**: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử, nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm cho GV. Mục tiêu đạt 80% GV được đào tạo trong vòng 1 năm.

2. **Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị**: Đầu tư trang bị phòng học bộ môn, thiết bị hỗ trợ như máy chiếu, thư viện tư liệu lịch sử, phòng máy tính để tạo môi trường học tập tích cực, thuận lợi cho việc vận dụng các phương pháp dạy học mới. Thực hiện trong 2 năm tới với sự phối hợp của Sở Giáo dục và Đào tạo.

3. **Xây dựng và áp dụng các biện pháp sư phạm phù hợp**: Phát triển các biện pháp như tổ chức hoạt động nhóm, dự án học tập với tư liệu lịch sử, sử dụng hiện vật, tranh ảnh, bản đồ trong dạy học lịch sử lớp 7. Thực nghiệm và nhân rộng tại các trường THCS thành phố Bắc Ninh trong năm học tiếp theo.

4. **Khuyến khích HS phát huy tính tích cực, sáng tạo**: Tạo môi trường lớp học thân thiện, an toàn, khuyến khích HS mạnh dạn bày tỏ ý kiến, phát triển tư duy phản biện và kỹ năng sử dụng tư liệu lịch sử. GV cần đổi mới phong cách giảng dạy, tăng cường tương tác và đánh giá quá trình học tập của HS.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. **Giáo viên dạy lịch sử THCS**: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp sư phạm cụ thể giúp GV đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

2. **Nhà quản lý giáo dục**: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng GV, cải thiện điều kiện dạy học lịch sử tại các trường THCS, đặc biệt ở địa bàn thành phố Bắc Ninh.

3. **Sinh viên ngành sư phạm lịch sử**: Là tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn dạy học lịch sử theo hướng phát triển năng lực, giúp sinh viên chuẩn bị tốt hơn cho công tác giảng dạy sau này.

4. **Các nhà nghiên cứu giáo dục và lịch sử**: Cung cấp góc nhìn toàn diện về phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học, đồng thời là cơ sở để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học lịch sử.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Tại sao phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử lại quan trọng trong dạy học lịch sử?**  
Phát triển năng lực này giúp HS không chỉ ghi nhớ sự kiện mà còn hiểu sâu sắc bản chất lịch sử, phát triển tư duy độc lập và kỹ năng nghiên cứu, từ đó vận dụng kiến thức vào thực tiễn hiệu quả.

2. **Những khó khăn chính khi GV vận dụng phương pháp phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử là gì?**  
Khó khăn gồm thiếu kinh nghiệm vận dụng phương pháp mới, mất nhiều thời gian chuẩn bị bài giảng, hạn chế về cơ sở vật chất và thiết bị hỗ trợ, cũng như sự chưa đồng đều về nhận thức của GV.

3. **Làm thế nào để HS phát huy tốt năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử?**  
Cần tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích HS tham gia hoạt động nhóm, tự học, thảo luận, sử dụng đa dạng tư liệu trực quan và được GV hướng dẫn, đánh giá thường xuyên.

4. **Phương pháp dạy học tích cực nào phù hợp để phát triển năng lực này?**  
Các phương pháp như dạy học dự án, thảo luận nhóm, sử dụng hiện vật, tranh ảnh, bản đồ, kỹ thuật động não, sơ đồ tư duy đều phù hợp và đã được thực nghiệm hiệu quả.

5. **Nghiên cứu này có thể áp dụng ở những địa phương khác không?**  
Có thể áp dụng với điều chỉnh phù hợp theo đặc điểm địa phương, cơ sở vật chất và trình độ nhận thức của GV, HS nhằm phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử phổ thông.

## Kết luận

- Luận văn đã làm rõ tầm quan trọng của việc phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử lớp 7 tại các trường THCS thành phố Bắc Ninh.  
- Thực trạng cho thấy GV và HS đều nhận thức được ý nghĩa nhưng việc vận dụng các phương pháp phát triển năng lực còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan.  
- Đề xuất các biện pháp sư phạm cụ thể, khả thi nhằm nâng cao năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS, góp phần nâng cao chất lượng dạy học lịch sử.  
- Kết quả thực nghiệm sư phạm tại trường THCS Tiền An cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và hiệu quả tích cực.  
- Khuyến nghị các cơ quan quản lý giáo dục, nhà trường và GV tiếp tục triển khai, nhân rộng các biện pháp này trong thời gian tới để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

**Hành động tiếp theo**: Các trường THCS cần tổ chức tập huấn cho GV, đầu tư cơ sở vật chất, đồng thời xây dựng kế hoạch áp dụng các biện pháp phát triển năng lực trong dạy học lịch sử. Mời các nhà giáo, nhà nghiên cứu và quản lý giáo dục cùng tham khảo và áp dụng để nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử.