I. Tổng Quan Về Phát Triển Năng Lực Ngôn Ngữ THCS Tại Sao
Phát triển năng lực ngôn ngữ (NLNN) là mục tiêu then chốt trong dạy học Ngữ văn THCS, đặc biệt trong bối cảnh giáo dục định hướng năng lực. Việc này không chỉ trang bị kiến thức mà còn chú trọng khả năng vận dụng tri thức vào thực tiễn, giúp học sinh giải quyết vấn đề trong cuộc sống và nghề nghiệp. Dạy học phát triển năng lực coi trọng nội dung kiến thức, nhưng quan trọng hơn là cách học sinh chủ động tham gia kiến tạo tri thức, vận dụng vào cuộc sống và tự học suốt đời. Mục tiêu cuối cùng là giúp học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học, rèn luyện kỹ năng đọc, viết, nói và nghe. Năng lực ngôn ngữ là biểu hiện cụ thể nhất của năng lực giao tiếp, một năng lực chung quan trọng. Năng lực này thể hiện ở các kỹ năng đọc, viết, nói và nghe, tức là khả năng sử dụng tiếng nói và chữ viết hiệu quả trong giao tiếp. Phân môn Tiếng Việt đóng vai trò chủ đạo trong việc rèn luyện và phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh.
1.1. Vai Trò Của Năng Lực Ngôn Ngữ Trong Chương Trình Ngữ Văn
Trong chương trình dạy học Ngữ văn, Tiếng Việt chiếm vị trí quan trọng, vừa là môn học độc lập, vừa là công cụ để tiếp cận các môn học khác. Tiếng Việt là công cụ để giao tiếp, tiếp nhận và tạo lập văn bản. Bên cạnh các nội dung như hoạt động giao tiếp, từ ngữ, ngữ pháp, các biện pháp tu từ tiếng Việt là một trong những nội dung chủ yếu. Nội dung này được phân bố giảng dạy từ lớp 6 đến lớp 9. Việc hiểu, nhận diện và vận dụng các biện pháp tu từ trong giao tiếp gắn liền với 4 kỹ năng nghe, nói, đọc, viết. Nắm vững nội dung này, học sinh có điều kiện để tiếp nhận cái hay, cái đẹp của ngôn từ trong văn bản và đời sống, đồng thời tạo lập văn bản tốt hơn. Đây chính là cơ sở để phát triển năng lực ngôn ngữ, đạt mục tiêu của quá trình dạy học.
1.2. Chuyển Dịch Quan Điểm Về Ngôn Ngữ Trong Dạy Học
Việc nhấn mạnh năng lực ngôn ngữ là kết quả của sự chuyển dịch từ quan điểm xem ngôn ngữ như một hệ hình cấu trúc sang quan điểm coi ngôn ngữ như một phương tiện giao tiếp. Từ quan điểm ngôn ngữ là một hệ thống “tĩnh” sang quan điểm ngôn ngữ là một hệ thống “động” - hệ thống hành chức. Đây luôn là định hướng cơ bản của hầu hết các phương pháp giảng dạy ngôn ngữ. Mục tiêu của các bài học tiếng Việt cần tập trung vào tất cả các yếu tố tạo nên năng lực sử dụng ngôn ngữ giao tiếp, chứ không chỉ hạn chế ở năng lực phân tích ngữ pháp và năng lực ngôn ngữ chung chung. Quá trình phát triển năng lực sử dụng ngôn ngữ phải luôn luôn được thực hiện theo nguyên tắc lồng ghép bốn kỹ năng ngôn ngữ: nghe, nói, đọc và viết.
II. Thách Thức Dạy Phát Triển Năng Lực Ngôn Ngữ THCS Hiện Nay
Mặc dù đã có nhiều nghiên cứu về phương pháp dạy học Ngữ văn và các biện pháp tu từ, việc phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh vẫn còn nhiều thách thức. Nội hàm của khái niệm năng lực ngôn ngữ chưa được xác định rõ ràng, dẫn đến sự lúng túng trong việc đề xuất các biện pháp phát triển năng lực. Đối với nội dung các biện pháp tu từ ở THCS, giáo viên đã bắt đầu chú ý đến yêu cầu phát triển năng lực ngôn ngữ, nhưng thực tế vẫn còn nhiều bất cập. Ngữ liệu trong sách giáo khoa còn nặng về hình thức, bài tập luyện tập dừng lại ở thao tác nhận diện, chưa chú ý đến thao tác vận dụng. Chưa gắn tri thức và kỹ năng về các biện pháp tu từ với đọc hiểu văn bản. Đổi mới cách kiểm tra- đánh giá “đi trước” đổi mới nội dung, phương pháp dạy học. Trong khi đó, các biện pháp tu từ còn song hành với học sinh trong suốt những năm tiếp theo ở THPT cũng như trong đời sống hàng ngày.
2.1. Bất Cập Trong Ngữ Liệu Và Bài Tập Về Biện Pháp Tu Từ
Một trong những vấn đề lớn nhất là ngữ liệu trong sách giáo khoa còn nặng về hình thức, thiếu tính ứng dụng thực tiễn. Các bài tập luyện tập thường chỉ dừng lại ở thao tác nhận diện các biện pháp tu từ mà chưa chú trọng đến việc vận dụng chúng trong các tình huống giao tiếp cụ thể. Điều này khiến học sinh khó có thể phát triển năng lực ngôn ngữ một cách toàn diện, đặc biệt là khả năng sử dụng ngôn ngữ một cách sáng tạo và hiệu quả.
2.2. Thiếu Sự Gắn Kết Giữa Tri Thức Và Kỹ Năng
Việc dạy học các biện pháp tu từ chưa thực sự gắn kết với việc đọc hiểu văn bản. Học sinh thường học các biện pháp tu từ một cách rời rạc, không thấy được vai trò và tác dụng của chúng trong việc tạo nên ý nghĩa và giá trị của văn bản. Điều này làm giảm hứng thú học tập và khả năng tiếp thu kiến thức của học sinh. Cần có sự tích hợp chặt chẽ giữa việc dạy các biện pháp tu từ và việc phân tích, đánh giá các tác phẩm văn học để học sinh hiểu rõ hơn về cách sử dụng ngôn ngữ một cách nghệ thuật.
III. Cách Phát Triển Năng Lực Ngôn Ngữ THCS Qua Tu Từ Tiếng Việt
Để phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh THCS thông qua dạy học các biện pháp tu từ tiếng Việt, cần xây dựng ngữ liệu phù hợp, thiết kế hệ thống bài tập đa dạng và vận dụng chúng một cách linh hoạt trong các giờ học. Ngữ liệu cần ngắn gọn, điển hình và có đủ các đặc điểm liên quan đến kiến thức cần hình thành cho học sinh. Hệ thống bài tập cần được xây dựng dựa trên các nguyên tắc sư phạm, đảm bảo tính vừa sức, phù hợp với trình độ của học sinh và khuyến khích sự sáng tạo. Việc vận dụng ngữ liệu và hệ thống bài tập cần được thực hiện một cách linh hoạt trong các giờ Tiếng Việt, Đọc hiểu và Làm văn, giúp học sinh phát triển toàn diện các kỹ năng nghe, nói, đọc, viết.
3.1. Xây Dựng Ngữ Liệu Phù Hợp Với Học Sinh THCS
Việc lựa chọn ngữ liệu đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh. Ngữ liệu cần ngắn gọn, có tính điển hình và chứa đựng đầy đủ các đặc điểm cần thiết liên quan đến kiến thức cần hình thành. Đồng thời, ngữ liệu cần phù hợp với trình độ nhận thức và kinh nghiệm sống của học sinh THCS, giúp các em dễ dàng tiếp thu và vận dụng kiến thức vào thực tế. Quy trình phân tích ngữ liệu cần được thực hiện một cách khoa học, từ việc nhận diện các biện pháp tu từ đến việc phân tích tác dụng của chúng trong việc biểu đạt ý nghĩa và cảm xúc.
3.2. Thiết Kế Hệ Thống Bài Tập Đa Dạng Và Sáng Tạo
Hệ thống bài tập cần được thiết kế dựa trên các nguyên tắc sư phạm, đảm bảo tính vừa sức, phù hợp với trình độ của học sinh và khuyến khích sự sáng tạo. Các bài tập cần đa dạng về hình thức, từ bài tập nhận diện, phân tích đến bài tập vận dụng, sáng tạo. Cần chú trọng đến việc phát triển các kỹ năng nghe, nói, đọc, viết cho học sinh thông qua các bài tập thực hành, giúp các em tự tin sử dụng ngôn ngữ trong các tình huống giao tiếp khác nhau. Sơ đồ hệ thống bài tập phát triển NLNN cho HS THCS cần được xây dựng một cách logic và khoa học.
IV. Ứng Dụng Thực Tiễn Phát Triển Năng Lực Ngôn Ngữ Trong Giờ Học
Việc vận dụng ngữ liệu và hệ thống bài tập cần được thực hiện một cách linh hoạt trong các giờ Tiếng Việt, Đọc hiểu và Làm văn. Trong giờ Tiếng Việt, học sinh có thể được thực hành nhận diện và phân tích các biện pháp tu từ trong các đoạn văn, bài thơ. Trong giờ Đọc hiểu, học sinh có thể được yêu cầu phân tích tác dụng của các biện pháp tu từ trong việc tạo nên ý nghĩa và giá trị của tác phẩm. Trong giờ Làm văn, học sinh có thể được khuyến khích sử dụng các biện pháp tu từ để làm cho bài viết của mình trở nên sinh động và hấp dẫn hơn. Cần tạo điều kiện cho học sinh được thực hành, trải nghiệm và sáng tạo trong quá trình học tập.
4.1. Vận Dụng Bài Tập Trong Giờ Tiếng Việt
Trong giờ Tiếng Việt, hệ thống bài tập về các biện pháp tu từ tiếng Việt có thể được sử dụng để giúp học sinh củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng nhận diện, phân tích. Các bài tập có thể được thiết kế dưới dạng trắc nghiệm, điền khuyết, hoặc tự luận, tùy thuộc vào mục tiêu của bài học. Quan trọng là tạo ra một môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh tham gia vào các hoạt động thảo luận, trao đổi ý kiến để hiểu sâu hơn về các biện pháp tu từ.
4.2. Vận Dụng Bài Tập Trong Giờ Đọc Hiểu
Trong giờ Đọc hiểu, hệ thống bài tập có thể được sử dụng để giúp học sinh phân tích tác dụng của các biện pháp tu từ trong việc tạo nên ý nghĩa và giá trị của tác phẩm. Học sinh có thể được yêu cầu tìm ra các biện pháp tu từ được sử dụng trong đoạn văn, bài thơ, sau đó phân tích tác dụng của chúng trong việc biểu đạt cảm xúc, gợi hình ảnh và tạo ấn tượng cho người đọc. Điều này giúp học sinh hiểu rõ hơn về cách sử dụng ngôn ngữ một cách nghệ thuật và phát triển khả năng cảm thụ văn học.
4.3. Vận Dụng Bài Tập Trong Giờ Làm Văn
Trong giờ Làm văn, học sinh có thể được khuyến khích sử dụng các biện pháp tu từ để làm cho bài viết của mình trở nên sinh động và hấp dẫn hơn. Giáo viên có thể cung cấp cho học sinh các bài tập thực hành, yêu cầu các em viết đoạn văn, bài văn sử dụng các biện pháp tu từ đã học. Điều này giúp học sinh rèn luyện kỹ năng sử dụng ngôn ngữ một cách sáng tạo và phát triển khả năng diễn đạt ý tưởng một cách mạch lạc, rõ ràng.
V. Kết Luận Tầm Quan Trọng Của Năng Lực Ngôn Ngữ Và Hướng Phát Triển
Phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh THCS là một quá trình lâu dài và đòi hỏi sự nỗ lực của cả giáo viên và học sinh. Việc dạy học các biện pháp tu từ tiếng Việt là một trong những cách hiệu quả để đạt được mục tiêu này. Tuy nhiên, cần có sự đổi mới về phương pháp dạy học, xây dựng ngữ liệu phù hợp và thiết kế hệ thống bài tập đa dạng để tạo điều kiện cho học sinh phát triển toàn diện các kỹ năng nghe, nói, đọc, viết. Trong tương lai, cần có thêm nhiều nghiên cứu về vấn đề này để tìm ra những giải pháp tối ưu, giúp học sinh THCS phát triển năng lực ngôn ngữ một cách hiệu quả nhất.
5.1. Đánh Giá Kết Quả Thực Nghiệm Sư Phạm
Việc thực nghiệm sư phạm đóng vai trò quan trọng trong việc đánh giá hiệu quả của các phương pháp và giải pháp phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh. Mục đích của thực nghiệm là kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất, từ đó điều chỉnh và hoàn thiện chúng. Địa bàn thực nghiệm cần được lựa chọn kỹ lưỡng, đảm bảo tính đại diện và khách quan. Nội dung thực nghiệm cần được thiết kế phù hợp với chương trình học và trình độ của học sinh. Phương pháp thực nghiệm cần được thực hiện một cách khoa học, đảm bảo tính chính xác và tin cậy.
5.2. Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Phát Triển NLNN
Trong tương lai, cần có thêm nhiều nghiên cứu về vấn đề phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh THCS, đặc biệt là trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục. Các nghiên cứu có thể tập trung vào việc tìm ra những phương pháp dạy học sáng tạo, hiệu quả, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh. Đồng thời, cần chú trọng đến việc xây dựng các công cụ đánh giá năng lực ngôn ngữ một cách khách quan, chính xác, giúp giáo viên và học sinh có thể theo dõi và đánh giá sự tiến bộ của mình.
