Tổng quan nghiên cứu

Phát triển kinh tế trên địa bàn các Khu kinh tế - quốc phòng (Khu KTQP) là một chủ đề nghiên cứu có ý nghĩa chiến lược đối với sự ổn định và phát triển bền vững của Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh các khu vực biên giới, vùng sâu vùng xa còn nhiều khó khăn. Theo báo cáo của Bộ Quốc phòng năm 2021, các Khu KTQP đã tạo việc làm và thu nhập ổn định cho trên 20.000 hộ gia đình đồng bào sinh sống tại Tây Nguyên, đồng thời giảm tỷ lệ hộ nghèo từ khoảng 45-90% xuống còn 10-40%. Tuy nhiên, các khu vực này vẫn còn nhiều thách thức như điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, hạ tầng giao thông yếu kém, vốn đầu tư hạn hẹp và trình độ dân trí thấp.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là hệ thống hóa lý luận về phát triển kinh tế trên địa bàn các Khu KTQP, đánh giá thực trạng phát triển kinh tế - xã hội và quốc phòng, xác định các nhân tố ảnh hưởng, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển phù hợp giai đoạn 2021-2030. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 22 Khu KTQP trên đất liền Việt Nam, phân thành ba nhóm theo vị trí tiếp giáp với Trung Quốc, Lào và Campuchia, với dữ liệu phân tích giai đoạn 2016-2021. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các cơ quan quản lý nhà nước và lực lượng Quân đội trong việc hoạch định chính sách phát triển kinh tế gắn với quốc phòng, góp phần nâng cao đời sống nhân dân và bảo đảm an ninh quốc phòng tại các vùng chiến lược.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết phát triển kinh tế và mô hình phân tích nhân tố ảnh hưởng.

  1. Lý thuyết phát triển kinh tế: Phát triển kinh tế được hiểu là quá trình tăng trưởng toàn diện về quy mô và chất lượng nền kinh tế, bao gồm tăng trưởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế và tiến bộ xã hội. Khái niệm này được mở rộng trong bối cảnh Khu KTQP với yếu tố đặc thù là sự kết hợp chặt chẽ giữa phát triển kinh tế, xã hội và đảm bảo quốc phòng - an ninh.

  2. Mô hình phân tích nhân tố ảnh hưởng: Sử dụng phương pháp phân tích nhân tố khám phá (EFA) và mô hình hồi quy tuyến tính bình phương nhỏ nhất (OLS) để xác định các nhóm nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế trên địa bàn Khu KTQP. Các nhân tố được phân nhóm gồm: điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội, cơ chế chính sách và quản lý nhà nước, mô hình phát triển kinh tế, sự tham gia của Quân đội và sự phối hợp giữa Quân đội với chính quyền địa phương.

Các khái niệm chính bao gồm: phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng an ninh, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tiến bộ xã hội, Khu kinh tế - quốc phòng, mô hình phát triển kinh tế, nhân tố ảnh hưởng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu được thu thập từ cả số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp bao gồm các báo cáo của Bộ Quốc phòng, các địa phương có Khu KTQP, các Đoàn KTQP và các công trình nghiên cứu liên quan. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát 430 hộ gia đình tại 3 Khu KTQP đại diện cho 3 nhóm khu vực (Bảo Lộc - Bảo Lâm, Kỳ Sơn, Tân Hồng) với phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên theo công thức Slovin, sai số 5%. Ngoài ra, 44 chuyên gia thuộc các cơ quan quản lý nhà nước, viện nghiên cứu, Đoàn KTQP và chính quyền địa phương cũng được tham vấn theo phương pháp Delphi.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS với các kỹ thuật thống kê mô tả, kiểm định Cronbach’s Alpha để đánh giá độ tin cậy thang đo, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để rút gọn biến quan sát thành các nhân tố chính, và hồi quy tuyến tính bình phương nhỏ nhất (OLS) để xác định mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến phát triển kinh tế trên địa bàn Khu KTQP. Thời gian nghiên cứu thực hiện từ tháng 4/2022 đến tháng 12/2022.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình hình phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn Khu KTQP còn nhiều hạn chế: Tốc độ tăng trưởng giá trị sản xuất các ngành kinh tế trên địa bàn Khu KTQP thấp hơn mức trung bình của các tỉnh có Khu KTQP. Thu nhập bình quân đầu người tại các Khu KTQP chỉ đạt khoảng 60-70% so với mức trung bình của tỉnh. Tỷ lệ hộ nghèo giảm từ 45-90% xuống còn 10-40%, tuy có cải thiện nhưng vẫn cao so với mặt bằng chung.

  2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế còn chậm: Tỷ trọng ngành nông nghiệp vẫn chiếm đa số trong cơ cấu kinh tế, trong khi các ngành công nghiệp và dịch vụ phát triển chưa tương xứng, làm hạn chế khả năng tăng trưởng bền vững. Tỷ lệ lao động qua đào tạo tại các Khu KTQP chỉ đạt khoảng 30-40%, thấp hơn so với các khu vực khác.

  3. Tiến bộ xã hội chưa đồng đều: Tỷ lệ trẻ em dưới 5 tuổi bị suy dinh dưỡng và thấp còi tại các Khu KTQP vẫn ở mức cao, khoảng 15-20%. Tỷ lệ người dân được tham gia bảo hiểm y tế đạt khoảng 70%, thấp hơn so với mức trung bình toàn quốc. Trình độ dân trí và chất lượng dịch vụ y tế, giáo dục còn hạn chế.

  4. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế trên địa bàn Khu KTQP: Qua phân tích EFA và hồi quy OLS, 5 nhóm nhân tố chính được xác định gồm: (i) điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội; (ii) cơ chế chính sách và quản lý nhà nước; (iii) mô hình phát triển kinh tế; (iv) sự tham gia của Quân đội; (v) sự phối hợp giữa Quân đội và chính quyền địa phương. Trong đó, cơ chế chính sách và sự tham gia của Quân đội có mức độ ảnh hưởng mạnh nhất với hệ số Beta lần lượt là 0,42 và 0,38, đóng vai trò quyết định trong thúc đẩy phát triển kinh tế.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trong phát triển kinh tế - xã hội tại các Khu KTQP chủ yếu do điều kiện tự nhiên khó khăn, hạ tầng kỹ thuật chưa đồng bộ, nguồn lực đầu tư còn hạn chế và trình độ lao động thấp. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định về đặc thù vùng biên giới và vùng sâu vùng xa. Việc Quân đội trực tiếp tham gia sản xuất và quản lý các Khu KTQP được đánh giá là điểm mạnh, góp phần ổn định chính trị, an ninh và tạo điều kiện phát triển kinh tế. Tuy nhiên, sự phối hợp giữa các lực lượng và chính quyền địa phương còn chưa hiệu quả, dẫn đến việc triển khai các chính sách chưa đồng bộ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ thể hiện tốc độ tăng trưởng giá trị sản xuất, tỷ lệ hộ nghèo, cơ cấu lao động qua đào tạo, và bảng phân tích hồi quy các nhân tố ảnh hưởng. Các biểu đồ này giúp minh họa rõ nét sự khác biệt giữa các nhóm Khu KTQP và so sánh với các địa phương khác.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư phát triển hạ tầng kỹ thuật: Đẩy mạnh đầu tư xây dựng hệ thống giao thông, điện, nước sạch và các công trình công cộng tại các Khu KTQP nhằm cải thiện điều kiện sản xuất và sinh hoạt. Mục tiêu nâng tỷ lệ hộ dân được tiếp cận hạ tầng cơ bản lên trên 90% trong vòng 5 năm tới. Chủ thể thực hiện là Bộ Quốc phòng phối hợp với các Bộ ngành liên quan và chính quyền địa phương.

  2. Hoàn thiện cơ chế chính sách và tăng cường quản lý nhà nước: Rà soát, điều chỉnh các chính sách ưu đãi, hỗ trợ đầu tư, phát triển kinh tế - xã hội phù hợp với đặc thù Khu KTQP. Tăng cường công tác quản lý, giám sát đầu tư và sử dụng nguồn lực hiệu quả. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do Bộ Kế hoạch và Đầu tư phối hợp với Bộ Quốc phòng chủ trì.

  3. Phát triển mô hình kinh tế đa dạng, phù hợp đặc điểm địa phương: Khuyến khích phát triển các mô hình sản xuất nông nghiệp hàng hóa, chăn nuôi, chế biến nông sản và dịch vụ phù hợp với điều kiện tự nhiên và xã hội của từng Khu KTQP. Mục tiêu tăng tỷ trọng ngành công nghiệp và dịch vụ lên ít nhất 40% trong cơ cấu kinh tế. Chủ thể thực hiện là các Đoàn KTQP, doanh nghiệp và chính quyền địa phương.

  4. Tăng cường sự tham gia và phối hợp của Quân đội với chính quyền địa phương: Nâng cao hiệu quả phối hợp trong quản lý, đầu tư và phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh quốc phòng. Xây dựng cơ chế phối hợp rõ ràng, minh bạch, thúc đẩy sự đồng thuận và hỗ trợ lẫn nhau. Thời gian thực hiện liên tục, do Bộ Quốc phòng và UBND các tỉnh chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về kinh tế và quốc phòng: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để hoạch định chính sách phát triển kinh tế gắn với quốc phòng tại các vùng chiến lược, giúp nâng cao hiệu quả quản lý và đầu tư.

  2. Các Đoàn Kinh tế - Quốc phòng và lực lượng Quân đội: Tài liệu giúp hiểu rõ vai trò, nhiệm vụ và các giải pháp phát triển kinh tế trên địa bàn, từ đó nâng cao năng lực tổ chức và triển khai các hoạt động sản xuất, xây dựng.

  3. Các nhà nghiên cứu và học viên cao học ngành kinh tế phát triển, quản lý nhà nước: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn phát triển kinh tế vùng biên giới, đặc biệt là mô hình Khu KTQP.

  4. Chính quyền địa phương các tỉnh có Khu KTQP: Giúp nhận diện các nhân tố ảnh hưởng, đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp phát triển kinh tế - xã hội phù hợp với đặc thù địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phát triển kinh tế trên địa bàn Khu KTQP khác gì so với các khu kinh tế thông thường?
    Phát triển kinh tế trên địa bàn Khu KTQP có đặc thù là sự kết hợp chặt chẽ giữa phát triển kinh tế, xã hội và đảm bảo quốc phòng - an ninh. Ngoài các tiêu chí kinh tế và xã hội, yếu tố bảo đảm an ninh quốc phòng được xem là trục cốt lõi, tạo nên sự khác biệt so với các khu kinh tế thuần túy.

  2. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến phát triển kinh tế tại các Khu KTQP?
    Các nhân tố quan trọng gồm cơ chế chính sách và sự tham gia của Quân đội. Cơ chế chính sách tạo điều kiện thuận lợi cho đầu tư và phát triển, trong khi Quân đội đóng vai trò nòng cốt trong quản lý, bảo vệ và hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội tại các khu vực này.

  3. Tại sao tỷ lệ hộ nghèo tại các Khu KTQP vẫn còn cao?
    Nguyên nhân chính là điều kiện tự nhiên khó khăn, hạ tầng kỹ thuật chưa phát triển đồng bộ, trình độ dân trí thấp và nguồn lực đầu tư hạn chế. Ngoài ra, việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế còn chậm cũng làm giảm hiệu quả xóa đói giảm nghèo.

  4. Vai trò của Quân đội trong phát triển kinh tế tại Khu KTQP là gì?
    Quân đội không chỉ đảm bảo an ninh quốc phòng mà còn trực tiếp tham gia sản xuất, xây dựng hạ tầng, hỗ trợ chuyển giao kỹ thuật và giúp đỡ nhân dân phát triển kinh tế, góp phần ổn định chính trị và nâng cao đời sống.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để thúc đẩy phát triển kinh tế tại các Khu KTQP?
    Các giải pháp bao gồm tăng cường đầu tư hạ tầng, hoàn thiện cơ chế chính sách, phát triển mô hình kinh tế đa dạng phù hợp đặc điểm địa phương, và tăng cường phối hợp giữa Quân đội với chính quyền địa phương nhằm nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa và hoàn thiện khung lý luận về phát triển kinh tế trên địa bàn các Khu KTQP, bao gồm khái niệm, tiêu chí đánh giá và các nhân tố ảnh hưởng đặc thù.
  • Thực trạng phát triển kinh tế - xã hội tại các Khu KTQP còn nhiều hạn chế, đặc biệt về chuyển dịch cơ cấu kinh tế và tiến bộ xã hội, mặc dù có sự cải thiện rõ rệt về giảm nghèo và ổn định an ninh.
  • Các nhân tố ảnh hưởng chính gồm điều kiện tự nhiên, cơ chế chính sách, mô hình phát triển kinh tế, sự tham gia của Quân đội và phối hợp với chính quyền địa phương, trong đó cơ chế chính sách và Quân đội đóng vai trò quyết định.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả phát triển kinh tế trên địa bàn Khu KTQP giai đoạn 2021-2030, tập trung vào đầu tư hạ tầng, hoàn thiện chính sách, phát triển mô hình kinh tế phù hợp và tăng cường phối hợp quản lý.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất, giám sát đánh giá hiệu quả và điều chỉnh chính sách phù hợp, đồng thời mở rộng nghiên cứu sâu hơn về các mô hình phát triển kinh tế đặc thù tại từng Khu KTQP.

Hành động ngay hôm nay để góp phần phát triển bền vững các Khu kinh tế - quốc phòng, bảo vệ vững chắc biên cương Tổ quốc!