Tổng quan nghiên cứu

Hoạt động bán hàng đa cấp (MLM) tại Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ trong những năm gần đây, với khoảng 20 doanh nghiệp được cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động tính đến tháng 2 năm 2024. Số lượng người tham gia bán hàng đa cấp lên đến hơn 768,000 người, trong đó khoảng 80% thuộc các công ty dẫn đầu thị trường. Doanh thu ngành bán hàng đa cấp năm 2023 đạt khoảng 16,866 tỷ đồng, tuy có xu hướng giảm nhẹ so với các năm trước. Mô hình bán hàng đa cấp được xem là phương thức kinh doanh trực tiếp từ nhà sản xuất đến người tiêu dùng, tiết kiệm chi phí trung gian và quảng cáo, đồng thời tạo cơ hội việc làm linh hoạt cho nhiều đối tượng.

Tuy nhiên, hoạt động này cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro do sự biến tướng thành các mô hình bán hàng đa cấp bất chính, gây thiệt hại cho người tham gia và xã hội. Luận văn tập trung làm rõ các vấn đề lý luận, thực trạng pháp luật và thực tiễn thi hành các quy định về bán hàng đa cấp tại Việt Nam từ năm 2016 đến nay. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá toàn diện các quy định pháp luật hiện hành, nhận diện các bất cập trong quản lý và đề xuất giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, bảo vệ quyền lợi người tham gia và người tiêu dùng. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định pháp luật Việt Nam, kinh nghiệm quốc tế và các vụ việc thực tế liên quan đến bán hàng đa cấp trong giai đoạn 2016-2024.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết quản lý nhà nước về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: Nhấn mạnh vai trò của Nhà nước trong việc xây dựng và thực thi pháp luật nhằm điều chỉnh hoạt động kinh doanh đa cấp, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các chủ thể tham gia.
  • Mô hình kinh doanh đa cấp (Multi-level Marketing - MLM): Phân tích cấu trúc mạng lưới nhiều cấp, các sơ đồ trả thưởng như mô hình trả thưởng mặt trời, nhị phân, ma trận AxB, bậc thang ly khai và mô hình kim tự tháp ảo.
  • Khái niệm pháp luật về bán hàng đa cấp và bán hàng đa cấp bất chính: Dựa trên các quy định tại Nghị định 40/2018/NĐ-CP và các văn bản pháp luật liên quan, phân biệt rõ các hành vi hợp pháp và vi phạm trong hoạt động bán hàng đa cấp.
  • Lý thuyết về bảo vệ người tiêu dùng và quản lý cạnh tranh: Áp dụng các quy định của Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 và Luật Cạnh tranh 2018 để đánh giá hiệu quả quản lý và xử lý vi phạm.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các văn bản pháp luật Việt Nam (Luật Cạnh tranh, Nghị định 40/2018/NĐ-CP, Thông tư 10/2018/TT-BCT...), báo cáo của Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia, Bộ Công Thương, các nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước, cùng các vụ việc thực tế về bán hàng đa cấp tại Việt Nam giai đoạn 2016-2024.
  • Phương pháp phân tích: Áp dụng phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh, thống kê và hệ thống hóa để làm rõ các vấn đề lý luận, thực trạng pháp luật và thực tiễn thi hành. So sánh kinh nghiệm quản lý bán hàng đa cấp của các quốc gia như Hoa Kỳ, Trung Quốc, Đài Loan, Malaysia để rút ra bài học cho Việt Nam.
  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Tập trung nghiên cứu 20 doanh nghiệp bán hàng đa cấp được cấp phép, hơn 768,000 người tham gia, cùng các vụ việc vi phạm pháp luật được xử lý trong giai đoạn nghiên cứu.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ 2016 đến đầu năm 2024, nhằm đánh giá sự phát triển, biến động số lượng doanh nghiệp, người tham gia và doanh thu, cũng như các thay đổi pháp luật và thực tiễn thi hành.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Số lượng doanh nghiệp bán hàng đa cấp có giấy phép giảm nhẹ: Từ năm 2016 đến 2023, số doanh nghiệp được cấp giấy phép hoạt động bán hàng đa cấp giảm từ khoảng 40 xuống còn 20 doanh nghiệp, phản ánh sự siết chặt quản lý và thanh lọc thị trường. Thành phố Hồ Chí Minh chiếm đa số doanh nghiệp với 14 công ty, Hà Nội 3 công ty, các tỉnh còn lại phân bổ ít hơn.

  2. Số lượng người tham gia không ổn định, có xu hướng giảm nhẹ: Tổng số người tham gia bán hàng đa cấp năm 2023 là 768,283 người, giảm 212 người so với năm 2022. Khoảng 80% người tham gia thuộc các công ty hàng đầu, cho thấy sự tập trung cao trong thị trường.

  3. Doanh thu ngành bán hàng đa cấp có xu hướng giảm sau nhiều năm tăng trưởng: Năm 2023, doanh thu đạt khoảng 16,866 tỷ đồng, giảm so với các năm trước. Công ty Herbalife chiếm gần 40% tổng doanh thu với 6,700 tỷ đồng, cho thấy sự phân bổ doanh thu không đồng đều giữa các doanh nghiệp.

  4. Pháp luật Việt Nam đã có nhiều văn bản điều chỉnh nhưng còn nhiều bất cập: Các quy định pháp luật về bán hàng đa cấp đã được hoàn thiện qua nhiều giai đoạn, từ Luật Cạnh tranh 2004, Nghị định 110/2005/NĐ-CP, Nghị định 42/2014/NĐ-CP đến Nghị định 40/2018/NĐ-CP. Tuy nhiên, việc điều chỉnh liên tục và phức tạp khiến các chủ thể gặp khó khăn trong thực thi. Bên cạnh đó, các hành vi bán hàng đa cấp bất chính vẫn diễn ra phổ biến với nhiều hình thức tinh vi như mô hình kim tự tháp ảo, ứng dụng mua sắm hoàn tiền giả, sàn giao dịch tiền ảo không được pháp luật công nhận.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hiện tượng trên xuất phát từ sự phát triển nhanh chóng của mô hình bán hàng đa cấp, trong khi hệ thống pháp luật và công tác quản lý chưa theo kịp. Việc giảm số lượng doanh nghiệp và người tham gia phản ánh nỗ lực siết chặt quản lý của Nhà nước nhằm loại bỏ các doanh nghiệp hoạt động không minh bạch, bất chính. Tuy nhiên, sự tồn tại của các mô hình biến tướng cho thấy các kẽ hở pháp luật và hạn chế trong công tác giám sát, xử lý vi phạm.

So sánh với kinh nghiệm quốc tế, các quốc gia như Hoa Kỳ, Trung Quốc, Đài Loan và Malaysia đều có những quy định chặt chẽ về đăng ký, kiểm soát hoạt động bán hàng đa cấp, đồng thời áp dụng các chế tài nghiêm khắc đối với hành vi vi phạm. Việt Nam có thể học hỏi mô hình quản lý tập trung, minh bạch và tăng cường tuyên truyền pháp luật để nâng cao nhận thức người dân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng số lượng doanh nghiệp, người tham gia và doanh thu qua các năm, cùng bảng tổng hợp các quy định pháp luật và các vụ việc xử lý vi phạm tiêu biểu. Điều này giúp minh họa rõ nét thực trạng và hiệu quả quản lý hiện nay.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý về bán hàng đa cấp: Rà soát, sửa đổi và bổ sung các quy định pháp luật nhằm loại bỏ các kẽ hở, tăng cường tính minh bạch và rõ ràng trong các điều kiện đăng ký, hoạt động và xử lý vi phạm. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Bộ Công Thương chủ trì phối hợp với Bộ Tư pháp.

  2. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm: Thiết lập các đội chuyên trách giám sát hoạt động bán hàng đa cấp, đặc biệt là các mô hình biến tướng, nhằm phát hiện và xử lý kịp thời các hành vi vi phạm. Mục tiêu giảm 30% các vụ vi phạm trong 3 năm tới, do Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia và các cơ quan chức năng thực hiện.

  3. Nâng cao nhận thức và kiến thức pháp luật cho người tham gia và người tiêu dùng: Triển khai các chương trình tuyên truyền, đào tạo về nhận diện bán hàng đa cấp chân chính và bất chính, kỹ năng lựa chọn doanh nghiệp uy tín. Thời gian triển khai liên tục, do Bộ Công Thương phối hợp với các tổ chức xã hội và truyền thông.

  4. Xây dựng hệ thống thông tin minh bạch và công khai: Thiết lập cổng thông tin điện tử cập nhật thường xuyên danh sách doanh nghiệp được cấp phép, các vụ việc vi phạm và cảnh báo người tiêu dùng. Mục tiêu hoàn thành trong 1 năm, do Bộ Công Thương chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà làm luật và cơ quan quản lý nhà nước: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý hoạt động bán hàng đa cấp.

  2. Doanh nghiệp bán hàng đa cấp chân chính: Giúp hiểu rõ các quy định pháp luật, tránh vi phạm và xây dựng mô hình kinh doanh minh bạch, bền vững.

  3. Người tham gia bán hàng đa cấp và người tiêu dùng: Cung cấp kiến thức nhận diện mô hình chân chính và biến tướng, bảo vệ quyền lợi và tránh rủi ro khi tham gia.

  4. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành luật kinh tế, quản trị kinh doanh: Là tài liệu tham khảo toàn diện về pháp luật và thực tiễn bán hàng đa cấp tại Việt Nam, đồng thời so sánh kinh nghiệm quốc tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bán hàng đa cấp là gì và khác gì với bán hàng truyền thống?
    Bán hàng đa cấp là mô hình kinh doanh sử dụng mạng lưới nhiều cấp để phân phối sản phẩm trực tiếp đến người tiêu dùng, không qua các kênh trung gian như đại lý hay siêu thị. Khác với bán hàng truyền thống, đa cấp tiết kiệm chi phí trung gian và quảng cáo, đồng thời người tham gia có thể nhận hoa hồng từ doanh số cá nhân và đội nhóm.

  2. Làm thế nào để phân biệt bán hàng đa cấp chân chính và bất chính?
    Bán hàng đa cấp chân chính có sản phẩm kiểm định, không bắt buộc mua hàng, hoa hồng không vượt quá 40% doanh thu, người tham gia tự nguyện và có thể rút lui dễ dàng. Bất chính thường yêu cầu mua hàng lớn, hoa hồng chủ yếu từ tiền người mới tham gia, không có sản phẩm thực tế hoặc sản phẩm không được kiểm định.

  3. Pháp luật Việt Nam hiện nay quy định thế nào về bán hàng đa cấp?
    Pháp luật Việt Nam điều chỉnh hoạt động bán hàng đa cấp qua Nghị định 40/2018/NĐ-CP và các văn bản liên quan, quy định điều kiện đăng ký, quản lý doanh nghiệp, quyền và nghĩa vụ người tham gia, xử lý vi phạm. Tuy nhiên, còn tồn tại nhiều bất cập trong thực thi và kiểm soát.

  4. Người tham gia bán hàng đa cấp cần lưu ý gì để tránh rủi ro?
    Cần tìm hiểu kỹ về doanh nghiệp, kiểm tra giấy phép hoạt động, sản phẩm có kiểm định hay không, tránh các mô hình yêu cầu mua hàng lớn hoặc đóng phí cao, cảnh giác với các lời hứa lợi nhuận cao bất thường và không rõ ràng.

  5. Kinh nghiệm quốc tế nào có thể áp dụng để hoàn thiện pháp luật bán hàng đa cấp ở Việt Nam?
    Việt Nam có thể học hỏi mô hình quản lý chặt chẽ của Hoa Kỳ, quy định nghiêm ngặt của Trung Quốc, sự minh bạch và đăng ký bắt buộc của Đài Loan, cũng như hệ thống pháp luật chuyên biệt của Malaysia để xây dựng khung pháp lý đồng bộ, hiệu quả và phù hợp với thực tiễn.

Kết luận

  • Pháp luật Việt Nam đã có nhiều bước phát triển trong quản lý bán hàng đa cấp, song vẫn còn nhiều bất cập và thách thức trong thực thi.
  • Hoạt động bán hàng đa cấp tại Việt Nam có quy mô lớn với hơn 768,000 người tham gia và doanh thu khoảng 16,866 tỷ đồng năm 2023.
  • Các mô hình bán hàng đa cấp biến tướng vẫn tồn tại, gây thiệt hại cho người tham gia và xã hội, đòi hỏi sự vào cuộc quyết liệt của Nhà nước và các bên liên quan.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, tăng cường quản lý, nâng cao nhận thức và minh bạch thông tin nhằm phát triển mô hình bán hàng đa cấp chân chính.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào việc sửa đổi pháp luật trong 1-2 năm tới, đồng thời triển khai các chương trình tuyên truyền và giám sát hiệu quả.

Call to action: Các nhà làm luật, cơ quan quản lý, doanh nghiệp và người tham gia bán hàng đa cấp cần phối hợp chặt chẽ để xây dựng môi trường kinh doanh minh bạch, bền vững, góp phần phát triển kinh tế xã hội Việt Nam.