Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội, đất đai giữ vai trò quan trọng như một tài sản và công cụ sản xuất thiết yếu. Tại Việt Nam, từ năm 2001 đến 2005, tổng diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi lên đến khoảng 366,44 nghìn ha, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của hàng triệu người dân. Tỉnh Kiên Giang, với diện tích đất nông nghiệp chiếm phần lớn, cũng chứng kiến nhiều dự án thu hồi đất nhằm phục vụ phát triển kinh tế, trong đó có dự án nuôi trồng thủy sản vùng Vàm Răng – Ba Hòn tại xã Hòa Điền, huyện Kiên Lương. Dự án này thu hồi tổng diện tích 39,2 ha đất, ảnh hưởng đến 211 hộ dân với tổng số tiền bồi thường, hỗ trợ lên đến 19,03 tỷ đồng.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của người dân sau khi bị thu hồi đất tại dự án này, nhằm đề xuất các giải pháp nâng cao thu nhập và ổn định cuộc sống cho người dân, đồng thời góp phần cải thiện công tác quản lý nhà nước về đất đai tại địa phương. Nghiên cứu tập trung vào 153 hộ dân có đất bị thu hồi trong giai đoạn từ tháng 7/2015 đến tháng 7/2016, với dữ liệu thu thập năm 2017. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, góp phần phát triển kinh tế xã hội bền vững tại huyện Kiên Lương và các vùng tương tự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung sinh kế bền vững của DFID (1999, 2003), trong đó thu nhập của hộ gia đình được xem xét dưới tác động của năm nhóm tài sản sinh kế: vốn con người, vốn tài chính, vốn vật chất, vốn tự nhiên và vốn xã hội. Các yếu tố như trình độ học vấn, số lao động trong hộ, diện tích đất bị thu hồi, khả năng đầu tư sản xuất kinh doanh và việc làm trong khu công nghiệp được xem là các nhân tố chính ảnh hưởng đến thu nhập sau thu hồi đất.

Ngoài ra, các nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới (2004) và Ngân hàng Phát triển Châu Á (2006) nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bồi thường, hỗ trợ đào tạo nghề và tạo việc làm nhằm phục hồi hoặc nâng cao mức sống cho người dân bị ảnh hưởng. Luật Đất đai 2013 cũng quy định rõ các quyền lợi về bồi thường, hỗ trợ chuyển đổi nghề và tìm kiếm việc làm cho người bị thu hồi đất.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng kết hợp với phân tích thống kê mô tả và hồi quy Binary Logistic để đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của người dân sau thu hồi đất. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát 153 hộ dân bị thu hồi đất tại dự án nuôi trồng thủy sản vùng Vàm Răng – Ba Hòn, với bảng câu hỏi gồm các phần: thông tin chung, mức thu nhập và ý kiến về chính sách bồi thường, hỗ trợ.

Phương pháp chọn mẫu phi xác suất được áp dụng với cỡ mẫu 153 hộ, vượt mức tối thiểu 114 mẫu theo công thức của Green (1991) cho mô hình hồi quy 8 biến độc lập. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS 20 và Excel. Phân tích phương sai một yếu tố (One-Way ANOVA) được sử dụng để kiểm định sự khác biệt về thu nhập theo các nhóm nhân tố định tính. Mô hình hồi quy Binary Logistic được xây dựng để đo lường xác suất tăng thu nhập dựa trên các biến độc lập như tuổi, giới tính, học vấn, số lao động, tỷ lệ lao động phụ thuộc, diện tích đất thu hồi, việc làm trong khu công nghiệp và khả năng đầu tư sản xuất kinh doanh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm nhân khẩu học và kinh tế của hộ dân:

    • Nhóm tuổi chủ hộ chủ yếu tập trung ở nhóm 46-55 tuổi (35,9%) và trên 56 tuổi (23,5%).
    • Giới tính chủ hộ phân bố gần cân bằng, nam chiếm 52,9%, nữ chiếm 47,1%.
    • Trình độ học vấn chủ hộ đa phần ở mức tiểu học (37,9%) và trung học cơ sở (26,1%).
    • Số lao động trong hộ trung bình là 2,36 người, với 67,3% hộ có số lao động trung bình.
    • Tỷ lệ lao động phụ thuộc chiếm khoảng 40,03% trong tổng số nhân khẩu.
    • Khoảng 53,6% hộ có cơ hội việc làm khá trong khu công nghiệp.
    • Diện tích đất bị thu hồi trung bình là 2.259 m², trong đó 48,4% hộ bị thu hồi từ 1.001 đến 2.000 m².
    • Khả năng sử dụng tiền đền bù để đầu tư sản xuất kinh doanh khá cao, với 48,4% hộ đầu tư mức khá.

  2. Thay đổi thu nhập sau thu hồi đất:

    • 64,7% hộ có thu nhập tăng sau khi nhận tiền đền bù, trong khi 35,3% còn lại thu nhập giảm hoặc không đổi.

  3. Kiểm định sự khác biệt về các nhân tố ảnh hưởng đến thu nhập:

    • Tuổi chủ hộ có ảnh hưởng có ý nghĩa thống kê đến thu nhập (Sig = 0,003 < 0,05).
    • Giới tính chủ hộ không có sự khác biệt đáng kể về thu nhập (Sig = 0,135 > 0,05).
    • Trình độ học vấn và số lao động trong hộ có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến thu nhập (Sig < 0,05).
    • Tỷ lệ lao động phụ thuộc có ảnh hưởng ngược chiều, làm giảm thu nhập.

  4. Phân tích hồi quy Binary Logistic cho thấy các yếu tố như tuổi chủ hộ, trình độ học vấn, số lao động trong hộ, việc làm trong khu công nghiệp, diện tích đất bị thu hồi và khả năng đầu tư sản xuất kinh doanh đều có tác động tích cực và có ý nghĩa thống kê đến xác suất tăng thu nhập sau thu hồi đất.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy tuổi và kinh nghiệm của chủ hộ đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao thu nhập, phù hợp với lý thuyết vốn con người. Trình độ học vấn cao giúp người dân áp dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất, tăng hiệu quả kinh tế. Số lao động trong hộ càng nhiều tạo điều kiện tăng nguồn thu nhập, trong khi tỷ lệ lao động phụ thuộc cao làm giảm khả năng cải thiện thu nhập.

Việc làm trong khu công nghiệp được xem là một nguồn thu nhập ổn định, góp phần giảm áp lực lên đất nông nghiệp và tạo sinh kế mới cho người dân. Diện tích đất bị thu hồi càng lớn đồng nghĩa với số tiền bồi thường càng cao, tạo điều kiện tái đầu tư và nâng cao thu nhập. Khả năng sử dụng tiền đền bù hiệu quả để đầu tư sản xuất kinh doanh là yếu tố then chốt giúp người dân cải thiện đời sống.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này nhất quán với quan điểm của Ngân hàng Phát triển Châu Á và Ngân hàng Thế giới về tầm quan trọng của hỗ trợ đào tạo nghề, tạo việc làm và bồi thường công bằng để phục hồi sinh kế cho người bị thu hồi đất. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố nhóm tuổi, trình độ học vấn, tỷ lệ lao động phụ thuộc và biểu đồ so sánh thu nhập trước và sau thu hồi đất để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo nghề và hỗ trợ tìm kiếm việc làm cho người dân bị thu hồi đất

    • Mục tiêu: Nâng cao kỹ năng lao động, tăng tỷ lệ có việc làm trong khu công nghiệp và các ngành nghề phi nông nghiệp.
    • Thời gian: Triển khai trong vòng 1-2 năm sau khi thu hồi đất.
    • Chủ thể thực hiện: UBND xã, huyện phối hợp với các trung tâm đào tạo nghề và doanh nghiệp địa phương.

  2. Cải thiện chính sách bồi thường và hỗ trợ tài chính linh hoạt

    • Mục tiêu: Đảm bảo mức bồi thường phù hợp với giá thị trường, hỗ trợ vay vốn ưu đãi để đầu tư sản xuất kinh doanh.
    • Thời gian: Áp dụng ngay trong các dự án thu hồi đất hiện tại và tương lai.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Tài nguyên và Môi trường, Ngân hàng chính sách xã hội.

  3. Khuyến khích sử dụng hiệu quả tiền đền bù để đầu tư phát triển sản xuất

    • Mục tiêu: Hỗ trợ tư vấn, hướng dẫn người dân sử dụng vốn đền bù vào các hoạt động kinh tế có hiệu quả.
    • Thời gian: Liên tục trong quá trình tái định cư và ổn định cuộc sống.
    • Chủ thể thực hiện: Các tổ chức chính quyền địa phương, các tổ chức phi chính phủ.

  4. Phát triển hạ tầng kỹ thuật và thị trường tiêu thụ sản phẩm nuôi trồng thủy sản

    • Mục tiêu: Tăng cường đầu tư nhà máy chế biến, cải thiện hệ thống giao thông thủy lợi, ổn định nguồn nước để nâng cao hiệu quả sản xuất.
    • Thời gian: Kế hoạch trung hạn 3-5 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, các nhà đầu tư.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước về đất đai

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư phù hợp, nâng cao hiệu quả quản lý đất đai.

  2. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành kinh tế, quản lý đất đai, phát triển nông thôn

    • Lợi ích: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp phân tích và kết quả thực tiễn về tác động của thu hồi đất đến thu nhập người dân.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức phát triển cộng đồng

    • Lợi ích: Hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến sinh kế người dân để thiết kế các chương trình hỗ trợ hiệu quả.

  4. Người dân và cộng đồng bị ảnh hưởng bởi thu hồi đất

    • Lợi ích: Nắm bắt thông tin về quyền lợi, các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập và các giải pháp cải thiện cuộc sống sau thu hồi đất.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thu hồi đất ảnh hưởng như thế nào đến thu nhập của người dân?
    Thu hồi đất làm mất đi nguồn tài nguyên sản xuất chính, nhưng nếu được bồi thường và hỗ trợ hợp lý, người dân có thể sử dụng tiền đền bù để đầu tư sản xuất hoặc tìm việc làm mới, từ đó thu nhập có thể tăng lên. Ví dụ, 64,7% hộ dân tại dự án Vàm Răng – Ba Hòn có thu nhập tăng sau thu hồi đất.

  2. Yếu tố nào quan trọng nhất ảnh hưởng đến thu nhập sau thu hồi đất?
    Trình độ học vấn, số lao động trong hộ và khả năng đầu tư sản xuất kinh doanh là những yếu tố có tác động tích cực mạnh mẽ đến thu nhập. Người có trình độ học vấn cao và nhiều lao động có khả năng tạo ra thu nhập lớn hơn.

  3. Chính sách bồi thường hiện nay có đáp ứng được nhu cầu của người dân không?
    Mặc dù Luật Đất đai 2013 quy định rõ ràng về bồi thường và hỗ trợ, thực tế vẫn còn tồn tại bất cập trong triển khai, dẫn đến một số hộ dân chưa được hỗ trợ đầy đủ hoặc sử dụng tiền đền bù chưa hiệu quả.

  4. Làm thế nào để người dân sử dụng tiền đền bù hiệu quả?
    Cần có các chương trình tư vấn, đào tạo kỹ năng quản lý tài chính và hỗ trợ tiếp cận vốn vay ưu đãi để người dân đầu tư vào sản xuất kinh doanh, tránh sử dụng tiền đền bù vào các mục đích không sinh lợi.

  5. Việc làm trong khu công nghiệp có vai trò thế nào đối với người bị thu hồi đất?
    Việc làm trong khu công nghiệp cung cấp nguồn thu nhập ổn định, giúp giảm áp lực lên đất nông nghiệp và tạo sinh kế mới. Tại dự án nghiên cứu, hơn 53% hộ có cơ hội việc làm khá trong khu công nghiệp, góp phần tăng thu nhập.

Kết luận

  • Đất đai là tài sản quan trọng, việc thu hồi đất phục vụ phát triển kinh tế xã hội là cần thiết nhưng ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập và sinh kế người dân.
  • Nghiên cứu tại dự án nuôi trồng thủy sản vùng Vàm Răng – Ba Hòn cho thấy tuổi, trình độ học vấn, số lao động, diện tích đất thu hồi và khả năng đầu tư sản xuất kinh doanh là các yếu tố chính ảnh hưởng đến thu nhập sau thu hồi đất.
  • Phần lớn người dân có thu nhập tăng sau khi nhận tiền đền bù, tuy nhiên vẫn còn một bộ phận thu nhập giảm hoặc không đổi do nhiều nguyên nhân.
  • Cần có chính sách đào tạo nghề, hỗ trợ tìm kiếm việc làm, cải thiện chính sách bồi thường và khuyến khích sử dụng hiệu quả tiền đền bù để nâng cao thu nhập và ổn định cuộc sống.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát và đánh giá hiệu quả chính sách, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các vùng khác để hoàn thiện mô hình quản lý đất đai và phát triển sinh kế bền vững.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng cộng đồng phát triển bền vững và nâng cao đời sống người dân bị ảnh hưởng bởi thu hồi đất!