Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nông nghiệp Việt Nam ngày càng phát triển và hội nhập sâu rộng vào thị trường quốc tế, việc nâng cao giá trị gia tăng cho các sản phẩm nông nghiệp trở thành yêu cầu cấp thiết. Cây xoài, một trong những cây ăn quả chủ lực, đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế nông thôn, đặc biệt tại các vùng miền núi như huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La. Năm 2021, toàn huyện Yên Châu có diện tích trồng xoài khoảng 2.905 ha, trong đó 1.252 ha đã cho thu hoạch với sản lượng hơn 10.000 tấn, trong đó 6.400 tấn đủ điều kiện xuất khẩu sang các thị trường quốc tế. Xoài Yên Châu không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn là sản phẩm đặc trưng gắn liền với văn hóa và lịch sử địa phương, được cấp giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý.

Tuy nhiên, chuỗi giá trị xoài tại Yên Châu vẫn còn nhiều hạn chế như giá trị gia tăng thấp ở khâu sản xuất, sự phân bổ lợi nhuận chưa hợp lý giữa các tác nhân trong chuỗi, và thiếu sự liên kết chặt chẽ giữa các bên tham gia. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng chuỗi giá trị xoài trên địa bàn huyện Yên Châu giai đoạn 2019-2021, đánh giá các kênh phân phối, lợi ích kinh tế của từng tác nhân, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển bền vững chuỗi giá trị xoài giai đoạn 2022-2025, định hướng đến năm 2030. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh sản phẩm xoài Yên Châu trên thị trường trong nước và quốc tế, góp phần cải thiện thu nhập cho người nông dân và phát triển kinh tế địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết chuỗi giá trị của Michael Porter, nhấn mạnh chuỗi giá trị là tập hợp các hoạt động tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm từ khâu sản xuất đến tiêu dùng cuối cùng. Chuỗi giá trị được cấu thành bởi các hoạt động chính và bổ trợ, trong đó sự phối hợp hiệu quả giữa các tác nhân giúp nâng cao lợi thế cạnh tranh. Ngoài ra, mô hình phân tích chuỗi giá trị của Kaplinsky và Morris được áp dụng để xác định các tác nhân, dòng sản phẩm, giá trị gia tăng qua từng khâu, cũng như các phương thức liên kết và quản trị chuỗi.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Chuỗi giá trị nông sản: tập hợp các tác nhân và hoạt động từ sản xuất đến tiêu dùng cuối cùng, trong đó giá trị sản phẩm được gia tăng qua từng khâu trung gian.
  • Tác nhân trong chuỗi: các hộ nông dân, doanh nghiệp, thương lái, người bán lẻ và người tiêu dùng tham gia vào các hoạt động kinh tế trong chuỗi.
  • Giá trị gia tăng thuần (GTGTT): phần giá trị còn lại sau khi trừ chi phí trung gian, phản ánh lợi ích thực sự của từng tác nhân.
  • Phân tích SWOT: công cụ đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của chuỗi giá trị nhằm đề xuất chiến lược phát triển phù hợp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, văn bản liên quan đến sản xuất và tiêu thụ xoài trên địa bàn huyện Yên Châu giai đoạn 2019-2021. Số liệu sơ cấp được thu thập thông qua khảo sát trực tiếp 406 mẫu gồm 356 hộ nông dân trồng xoài, 10 tổ hợp tác/hợp tác xã/doanh nghiệp xuất khẩu, 10 thương lái, 10 người bán lẻ và 20 người tiêu dùng tại huyện Yên Châu.

Phương pháp chọn mẫu áp dụng công thức Slovin với mức tin cậy 95%, đảm bảo tính đại diện cho các nhóm tác nhân. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, phân tích chi phí - lợi nhuận, phân tích kinh tế chuỗi, và phân tích SWOT toàn chuỗi. Quá trình nghiên cứu diễn ra trong giai đoạn 2019-2021 với đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2022-2025, định hướng đến năm 2030.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diện tích và sản lượng xoài phát triển ổn định: Diện tích trồng xoài tại Yên Châu năm 2021 đạt 2.905 ha, trong đó 1.252 ha đã cho thu hoạch với sản lượng hơn 10.000 tấn. Sản phẩm đủ điều kiện xuất khẩu đạt 6.400 tấn, tập trung tại các xã Chiềng Hặc, Tú Nang, Sặp Vạt, Chiềng Đông.

  2. Phân bổ lợi nhuận không đồng đều: Tổng lợi nhuận của các tác nhân trong chuỗi cho thấy thương lái chiếm tỷ lệ cao nhất, trong khi lợi nhuận của hộ nông dân chỉ chiếm 28,8% tổng lợi nhuận chuỗi. Điều này phản ánh sự bất cân xứng trong phân phối giá trị gia tăng.

  3. Kênh phân phối hiệu quả nhất: Kênh tiêu thụ từ hộ nông dân → tổ hợp tác/hợp tác xã → doanh nghiệp xuất khẩu → xuất khẩu → người tiêu dùng nước ngoài có tổng giá trị gia tăng thuần cao nhất đạt 13.102 đồng/kg, trong đó hộ nông dân hưởng 48,48% GTGTT. Kênh này có quy mô thị trường lớn và được đánh giá là kênh phân phối hiệu quả cần tập trung phát triển.

  4. Tiềm năng kênh tiêu thụ nội địa: Kênh tiêu thụ trực tiếp từ hộ nông dân đến người tiêu dùng nội địa qua phát triển du lịch nông nghiệp và thương mại điện tử cũng được xem là kênh có tiềm năng, góp phần nâng cao giá trị sản phẩm và thu nhập cho người dân.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân lợi nhuận thấp của hộ nông dân chủ yếu do quy mô sản xuất nhỏ lẻ, thiếu liên kết chặt chẽ với các khâu chế biến và phân phối, cũng như hạn chế về kỹ thuật và vốn đầu tư. So sánh với các nghiên cứu tại huyện Tịnh Biên (An Giang) và Cao Lãnh (Đồng Tháp), tình trạng phân bổ lợi nhuận không đồng đều là phổ biến, nhưng Yên Châu có lợi thế về giống xoài bản địa và điều kiện tự nhiên thuận lợi.

Việc tập trung phát triển kênh xuất khẩu qua tổ hợp tác và doanh nghiệp giúp tăng giá trị gia tăng và mở rộng thị trường, đồng thời giảm thiểu rủi ro cho người sản xuất. Kênh tiêu thụ nội địa qua du lịch nông nghiệp và thương mại điện tử là xu hướng mới, phù hợp với sự phát triển của thị trường hiện đại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bổ lợi nhuận giữa các tác nhân và bảng so sánh giá trị gia tăng thuần của các kênh phân phối, giúp minh họa rõ nét hiệu quả từng kênh và phân phối lợi ích trong chuỗi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường liên kết chuỗi giá trị: Xây dựng và củng cố mô hình liên kết bốn nhà (Nhà nông - Nhà nước - Nhà khoa học - Doanh nghiệp) nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và tiêu thụ xoài. Thời gian thực hiện: 2022-2025. Chủ thể: UBND huyện, các tổ hợp tác, hợp tác xã, doanh nghiệp.

  2. Phát triển kênh phân phối xuất khẩu: Tập trung hỗ trợ tổ hợp tác, hợp tác xã và doanh nghiệp nâng cao năng lực chế biến, đóng gói, bảo quản để đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu, mở rộng thị trường quốc tế. Thời gian: 2022-2025. Chủ thể: Doanh nghiệp, Sở NN&PTNT, các cơ quan xúc tiến thương mại.

  3. Ứng dụng công nghệ và kỹ thuật mới: Đẩy mạnh chuyển giao khoa học kỹ thuật, áp dụng công nghệ cao trong sản xuất và bảo quản xoài nhằm nâng cao chất lượng và năng suất. Thời gian: 2022-2025. Chủ thể: Trung tâm khuyến nông, các viện nghiên cứu, hộ nông dân.

  4. Phát triển kênh tiêu thụ nội địa qua du lịch nông nghiệp và thương mại điện tử: Khuyến khích hộ nông dân kết hợp du lịch trải nghiệm, bán hàng trực tiếp và qua các nền tảng thương mại điện tử để tăng giá trị sản phẩm và thu nhập. Thời gian: 2023-2025. Chủ thể: UBND huyện, các tổ chức du lịch, hộ nông dân.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Hộ nông dân trồng xoài: Nắm bắt các giải pháp nâng cao năng suất, chất lượng và cách thức tham gia chuỗi giá trị để tăng thu nhập.

  2. Doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu: Hiểu rõ cấu trúc chuỗi giá trị, các kênh phân phối hiệu quả để tối ưu hóa hoạt động kinh doanh và mở rộng thị trường.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị nông sản, đặc biệt là các chính sách liên kết và xúc tiến thương mại.

  4. Nhà nghiên cứu và giảng viên ngành kinh tế nông nghiệp: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp phân tích chuỗi giá trị và các kết quả thực tiễn để phục vụ nghiên cứu và giảng dạy.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị xoài tại Yên Châu gồm những khâu nào?
    Chuỗi giá trị xoài bao gồm các khâu: cung cấp đầu vào, sản xuất, thu gom, thương mại và tiêu dùng. Mỗi khâu có các tác nhân tương ứng như người cung cấp vật tư, hộ nông dân, thương lái, doanh nghiệp xuất khẩu, người bán lẻ và người tiêu dùng.

  2. Tại sao lợi nhuận của hộ nông dân thấp hơn so với thương lái?
    Nguyên nhân chính là do quy mô sản xuất nhỏ lẻ, thiếu liên kết chặt chẽ với các khâu chế biến và phân phối, hạn chế về kỹ thuật và vốn đầu tư, dẫn đến giá trị gia tăng thấp và bị thương lái chiếm phần lớn lợi nhuận.

  3. Kênh phân phối nào hiệu quả nhất cho xoài Yên Châu?
    Kênh từ hộ nông dân → tổ hợp tác/hợp tác xã → doanh nghiệp xuất khẩu → xuất khẩu → người tiêu dùng nước ngoài là kênh có tổng giá trị gia tăng thuần cao nhất và được đánh giá là hiệu quả nhất.

  4. Làm thế nào để phát triển kênh tiêu thụ nội địa?
    Phát triển kênh tiêu thụ nội địa thông qua liên kết với du lịch nông nghiệp, bán hàng trực tiếp tại vườn và ứng dụng thương mại điện tử giúp tăng giá trị sản phẩm và thu nhập cho người nông dân.

  5. Vai trò của Nhà nước trong phát triển chuỗi giá trị xoài là gì?
    Nhà nước đóng vai trò là nhạc trưởng, tạo hành lang pháp lý, hỗ trợ kỹ thuật và vốn, xây dựng chính sách khuyến khích liên kết giữa các tác nhân, đồng thời giải quyết tranh chấp và thúc đẩy phát triển bền vững chuỗi giá trị.

Kết luận

  • Xoài Yên Châu là cây ăn quả chủ lực, có diện tích trồng 2.905 ha với sản lượng hơn 10.000 tấn năm 2021, đóng góp quan trọng vào phát triển kinh tế địa phương.
  • Chuỗi giá trị xoài gồm 5 khâu chính với sự tham gia của nhiều tác nhân, trong đó lợi nhuận chủ yếu tập trung ở thương lái, hộ nông dân hưởng lợi thấp.
  • Kênh phân phối qua tổ hợp tác, hợp tác xã và doanh nghiệp xuất khẩu là kênh hiệu quả nhất với giá trị gia tăng thuần cao nhất đạt 13.102 đồng/kg.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp phát triển chuỗi giá trị xoài bền vững, tập trung vào liên kết chuỗi, ứng dụng công nghệ, phát triển kênh xuất khẩu và tiêu thụ nội địa.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất trong giai đoạn 2022-2025, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để nâng cao giá trị và sức cạnh tranh của xoài Yên Châu trên thị trường trong nước và quốc tế.

Luận văn là tài liệu tham khảo quan trọng cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và người nông dân trong việc phát triển chuỗi giá trị xoài bền vững, góp phần nâng cao thu nhập và phát triển kinh tế nông thôn tại huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La.