Nghiên cứu về Ma Văn Kháng và ảnh hưởng của ông trong thời kỳ đổi mới

Toàn bộ tiểu thuyết của Ma Văn Kháng nhìn chung được sáng tác theo hai mảng đề tài lớn với hai cảm hứng chủ đạo: Đề tài về dân tộc miền núi với cảm hứng sử thi và đề tài về thành thị với cảm hứng thế sự đời tư. Trong đó có những tác phẩm đạt được nhiều giải thưởng trong nước, quốc tế và được dịch ra tiếng nước ngoài. Với những thành tựu kể trên, Ma Văn Kháng đã tự khẳng định vị thế của mình trong nền văn học Việt Nam đương đại. Lâu nay, đã có khá nhiều bài viết, các công trình nghiên cứu về Ma Văn Kháng và các tác phẩm của ông.

Hầu hết các nghiên cứu về Ma Văn Kháng là những đánh giá, nhận định chung về từng tác phẩm cụ thể, về hình tượng nghệ thuật, thậm chí là khen chê một tác phẩm hoặc một khía cạnh nào đó của tác phẩm ngay khi nó mới ra đời. Có những công trình nghiên cứu công phu như các luận văn Thạc sĩ, luận án Tiến sĩ tuy đã hướng vào những khía cạnh chuyên biệt như: kiểu nhân vật, đặc trưng thể loại, cảm hứng nghệ thuật. Song việc đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu, khám phá nghệ thuật tiểu thuyết của Ma Văn Kháng từ góc độ cái nhìn, giọng điệu và ngôn ngữ nghệ thuật để thấy sâu sắc hơn quan niệm của nhà văn về hiện thực cuộc sống và con người trong một giai đoạn phát triển đầy phức tạp của xã hội thì vẫn còn bỏ ngỏ.

Việc nghiên cứu một cách hệ thống vấn đề nghệ thuật tiểu thuyết của Ma Văn Kháng trong thời kỳ đổi mới sẽ giúp thấy rõ vị thế của các yếu tố nghệ thuật (cái nhìn, giọng điệu và ngôn ngữ) trong việc thể hiện tư tưởng nghệ thuật của nhà văn. Từ đó khẳng định đóng góp to lớn của Ma Văn Kháng về phương diện sáng tạo nghệ thuật tiểu thuyết thời kỳ đổi mới, đồng thời đề tài cũng góp phần làm tư liệu tham khảo cho các sinh viên, học viên và những người yêu thích văn học Việt Nam hiện đại.

Ma Văn Kháng là một trong số những nhà văn có đóng góp đáng kể vào công cuộc đổi mới văn xuôi giai đoạn sau 1975. Một trong những đóng góp ấy là sự đổi mới về cái nhìn, giọng điệu và ngôn ngữ nghệ thuật. Ông "đã cố gắng đổi mới tư duy nghệ thuật tiểu thuyết, tìm hướng đi mới trong lao động sáng tạo nghệ thuật". Ngay từ khi truyện ngắn Phố cụt ra đời và đặc biệt là những tác phẩm xuất hiện trong giai đoạn đầu những năm 80 của thế kỷ XX, Ma Văn Kháng đã được đông đảo dư luận, độc giả và các nhà phê bình quan tâm.

Tiểu thuyết Ma Văn Kháng thời kỳ đổi mới đã thật sự gây được sự chú ý, quan tâm đặc biệt của đông đảo độc giả cũng như giới nghiên cứu, phê bình văn học và đã trở thành hiện tượng văn học một thời. Các tiểu thuyết Mưa mùa hạ, Mùa lá rụng trong vườn, Đám cưới không có giấy giá thú, Đời Lƣu Lạc đã tạo ra cuộc tranh luận sôi nổi làm cho đời sống văn học đương đại trở nên phong phú và đa dạng hơn.

Tác giả Trần Đăng Xuyền, trong bài viết Một cách nhìn cuộc sống hôm nay đăng trên báo Văn nghệ đã đưa ra nhận định xác đáng về tiểu thuyết Mưa mùa hạ: "Giá trị của Mưa mùa hạ không chỉ là chỗ mạnh dạn lên án cái tiêu cực mà chủ yếu là xây dựng được cách nhìn, thái độ đúng đắn trước những cái xấu, trước những bước cản đi lên chủ nghĩa xã hội". Nghiên cứu về cái nhìn của Ma Văn Kháng, các tác giả đã thấy rõ cái nhìn tiến bộ, mới mẻ của nhà văn.

Trong quá trình sưu tầm tài liệu tham khảo, nhận thấy, có những công trình nghiên cứu, những ý kiến đánh giá liên quan đến khía cạnh này như trong bài viết Mùa lá rụng trong vườn và những vấn đề của đời sống gia đình hôm nay, tác giả Trần Bảo Hưng nhận xét: "Về mặt bút pháp, qua tác phẩm này, Ma Văn Kháng bộc lộ thêm một số sở trường mới; khả năng biện giải, triết lý, phân tích một cách khúc chiết thông minh". Nghiên cứu về tiểu thuyết Đám cưới không có giấy giá thú tác giả Mai Thục cho rằng: Đám cưới không có giấy giá thú có tính luận đề về mối quan hệ giữa những giá trị văn hóa với đời sống của con người.

Vũ Dương Quý với bài viết Phải chăng đời là một vại dưa muối hỏng?. Đặc biệt là cuộc hội thảo về tiểu thuyết Đám cưới không có giấy giá thú do báo Văn nghệ tổ chức với sự tham gia đông đảo của các nhà văn, nhà lý luận phê bình nổi tiếng đã đánh giá khái quát và bổ ích, lý thú về giá trị đích thực cũng như những hạn chế của tác phẩm trên mọi phương diện. Khi bàn về Ma Văn Kháng với Đời Lƣu Lạc, Giáo sƣ Phong Lê tiếp tục nhận xét: "Truyện ngắn Ma Văn Kháng quả là một hiện tượng nổi bật trong văn học những năm 90".

Với sự đóng góp của mình về thể loại tiểu thuyết, Ma Văn Kháng được coi là một trong những người có thành tựu đáng kể trong quá trình đổi mới tư duy tiểu thuyết, tìm hướng đi mới trong sự sáng tạo nghệ thuật, đặc biệt là sự sáng tạo về ngôn ngữ. Trong quá trình nghiên cứu chúng tôi thấy có một vài công trình nghiên cứu về vấn đề này. Trong bài viết Một vài suy nghĩ khi đọc Đời Lƣu Lạc của Ma Văn Kháng, tác giả Vũ Thị Oanh đã cho rằng: "Đời Lƣu Lạc - cuốn sách viết theo đề nghị cho lứa tuổi sắp vào đời, không đề cương, không hợp đồng...".

Tác giả Hồ Anh Thái, “Ngƣợc dòng nƣớc lũ chứa đựng những điển tích đƣợc gài cắm cẩn thận, khi đƣợc huy động đã chuyển tải đƣợc những gửi gắm của tác giả từ trong chiều sâu suy tƣ ra bên ngoài, trong một khoảng không gian mở rộng nhiều chiều kích”. Trần Tƣơng nhận định: "Nghệ thuật viết tiểu thuyết của Ma Văn Kháng đã có bề dày, kết quả của một quá trình phấn đấu liên tục, bền bỉ và ở tác giả đã có định hình rõ nét phong cách nghệ thuật của mình".

Luận văn sẽ góp thêm tiếng nói mới về phƣơng diện nghệ thuật trong tiểu thuyết của Ma Văn Kháng thời kỳ đƣơng đại, cũng nhƣ có cái nhìn toàn vẹn về quá trình vận động tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn. Khẳng định những thành tựu và đóng góp to lớn của Ma Văn Kháng trong nền văn học Việt Nam thời kỳ Đổi mới. Ở một mức độ nào đó, luận văn sẽ làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu, giảng dạy văn học ở trƣờng PTTT và Đại học cũng nhƣ ngƣời yêu thích văn học Việt Nam.

Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn đƣợc triển khai 3 chƣơng: Chƣơng 1. Cái nhìn nghệ thuật của Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết thời kỳ Đổi mới, Chƣơng 2. Giọng điệu nghệ thuật của Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết thời kỳ Đổi mới và Chƣơng 3. Ngôn ngữ nghệ thuật của Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết thời kỳ Đổi mới.