Tổng quan nghiên cứu

Ngành sữa tại Việt Nam, đặc biệt là tại Thành phố Hồ Chí Minh (TP. HCM), đã chứng kiến sự tăng trưởng nhanh chóng trong những năm gần đây với mức tăng trưởng bình quân hàng năm đạt khoảng 11% về lượng và 18% về giá trị. Tuy nhiên, sự phân bổ giá trị gia tăng trong chuỗi giá trị ngành sữa vẫn còn chưa đồng đều, gây ra những bất cập trong lợi ích giữa các khâu sản xuất và chế biến. TP. HCM là trung tâm kinh tế lớn nhất cả nước, chiếm hơn 50% tổng đàn bò sữa cả nước với gần 76.000 con, sản lượng sữa trung bình khoảng 250-270 tấn mỗi ngày. Mặc dù vậy, lượng sữa tươi nguyên liệu sản xuất trong nước mới chỉ đáp ứng khoảng 22-25% nhu cầu, đồng thời chất lượng sữa tươi nguyên liệu còn chưa ổn định, gây khó khăn cho các nhà chế biến.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc xác định các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng sữa tươi nguyên liệu của hộ nông dân tại TP. HCM trong chuỗi giá trị ngành sữa, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của chuỗi giá trị này. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 10/2013 đến tháng 1/2014, tập trung vào các hộ chăn nuôi bò sữa, trạm thu mua sữa tươi nguyên liệu và nhà máy chế biến sữa trên địa bàn TP. HCM. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ giúp nâng cao chất lượng sữa tươi nguyên liệu mà còn góp phần cải thiện lợi ích kinh tế cho các tác nhân trong chuỗi giá trị, đồng thời thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành sữa tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết chuỗi giá trị của Porter (2004), phân tích ngành hàng và cách tiếp cận toàn cầu của Kaplinsky (1999) và Gereffi (1994, 1999, 2003). Chuỗi giá trị được hiểu là tập hợp các hoạt động từ sản xuất nguyên liệu đến tiêu thụ sản phẩm cuối cùng, trong đó mỗi tác nhân đóng góp vào việc tạo ra giá trị gia tăng. Các hoạt động chính bao gồm hậu cần đầu vào, sản xuất, hậu cần đầu ra, tiếp thị và bán hàng, cùng với các hoạt động hỗ trợ như quản lý nguồn nhân lực, phát triển công nghệ và cơ sở hạ tầng doanh nghiệp.

Nghiên cứu cũng sử dụng các khái niệm chuyên ngành như tế bào soma (Soma cell) – chỉ số đánh giá chất lượng sữa, thức ăn TMR (Total Mixed Ration) – thức ăn phối trộn tổng hợp cho bò sữa, và các tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm trong chuỗi cung ứng sữa. Mô hình nghiên cứu đề xuất gồm 9 nhóm nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng sữa tươi nguyên liệu: quản lý giống và năng suất, chuồng trại và thức ăn, kiểm soát vệ sinh vắt sữa, quản lý kỹ thuật và sức khỏe người chăn nuôi, chế độ sức khỏe cho bò, chế độ chăm sóc riêng cho bò, thu mua sữa tại đại lý trung chuyển, chuẩn đánh giá chất lượng của nhà thu mua, và giá thu mua cùng chế độ thưởng phạt.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với cỡ mẫu 240 hộ nông dân chăn nuôi bò sữa tại TP. HCM, được chọn theo phương pháp ngẫu nhiên có tỷ lệ nhằm đảm bảo tính đại diện. Ngoài ra, 27 trạm thu mua sữa tươi nguyên liệu và 2 nhà máy chế biến sữa lớn (Vinamilk và Friesland Campina Việt Nam) cũng được khảo sát và phân tích.

Dữ liệu được thu thập qua bảng câu hỏi với thang đo Likert 5 điểm, bao gồm 48 biến quan sát thuộc 9 nhóm nhân tố. Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS 16.0 với các kỹ thuật: thống kê mô tả, kiểm định độ tin cậy thang đo bằng hệ số Cronbach’s alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để tái cấu trúc các biến quan sát, và phân tích hồi quy tuyến tính để xác định mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố đến chất lượng sữa tươi nguyên liệu. Nghiên cứu cũng thực hiện phỏng vấn chuyên gia để hiệu chỉnh thang đo và mô hình nghiên cứu, đảm bảo tính thực tiễn và khoa học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân nhóm nhân tố ảnh hưởng: Qua phân tích nhân tố khám phá, 48 biến quan sát được gom thành 8 nhóm nhân tố chính gồm: Chuẩn đánh giá chất lượng của nhà thu mua (CDG), Chế độ vệ sinh chuồng trại và dụng cụ vắt sữa (CVS), Thu mua sữa tươi tại đại lý trung chuyển (TMS), Quản lý kỹ thuật và sức khỏe người chăn nuôi (QLK), Giá sữa và chế độ thưởng phạt của nhà thu mua (GTT), Quản lý giống và chất lượng sữa (QLG), Chế độ chăm sóc riêng cho bò (CCR), và Kiểm soát chất nhiễm bẩn và bệnh bò (KCB).

  2. Mức độ giải thích mô hình: Mô hình hồi quy tuyến tính cho thấy 8 nhóm nhân tố này giải thích được 83,8% biến thiên của chất lượng sữa tươi nguyên liệu, với tất cả các nhân tố đều có ý nghĩa thống kê ở mức độ tin cậy 95%.

  3. Ảnh hưởng của từng nhân tố: Nhóm chuẩn đánh giá chất lượng của nhà thu mua và chế độ vệ sinh chuồng trại có ảnh hưởng mạnh nhất đến chất lượng sữa, với hệ số hồi quy lần lượt khoảng 0,28 và 0,25. Nhóm giá sữa và chế độ thưởng phạt cũng đóng vai trò quan trọng, ảnh hưởng tích cực đến động lực cải thiện chất lượng sữa của nông dân.

  4. Tình hình thực tế: Khoảng 73% hộ nông dân tham gia các chương trình khuyến nông và tập huấn kỹ thuật do địa phương hoặc nhà thu mua tổ chức, góp phần nâng cao nhận thức và kỹ năng chăn nuôi. Tuy nhiên, quy mô chăn nuôi nhỏ lẻ và chi phí sản xuất cao vẫn là thách thức lớn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phản ánh thực trạng ngành sữa tại TP. HCM, nơi mà sự phối hợp giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị còn nhiều hạn chế, đặc biệt là giữa nhà thu mua và hộ nông dân. Việc áp dụng các tiêu chuẩn chất lượng và chế độ thưởng phạt rõ ràng từ nhà thu mua tạo động lực cho nông dân nâng cao chất lượng sữa, phù hợp với các nghiên cứu trước đây về chuỗi giá trị ngành sữa tại Việt Nam và quốc tế.

Sự ảnh hưởng mạnh mẽ của chế độ vệ sinh chuồng trại và dụng cụ vắt sữa cho thấy tầm quan trọng của việc kiểm soát vệ sinh trong toàn bộ quá trình sản xuất sữa tươi nguyên liệu. Điều này cũng phù hợp với các nghiên cứu tại Hungary và Pakistan, nơi mà vệ sinh và quản lý kỹ thuật được xem là yếu tố then chốt quyết định chất lượng sữa.

Việc mô hình giải thích được gần 84% biến thiên chất lượng sữa chứng tỏ tính phù hợp và hiệu quả của mô hình nghiên cứu, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học vững chắc để đề xuất các giải pháp cải thiện chất lượng sữa tươi nguyên liệu tại TP. HCM.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và tập huấn kỹ thuật: Tổ chức các chương trình đào tạo thường xuyên cho hộ nông dân về kỹ thuật chăn nuôi, vệ sinh chuồng trại và quy trình vắt sữa nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng, hướng tới cải thiện chất lượng sữa. Thời gian thực hiện: liên tục hàng năm; Chủ thể: Sở Nông nghiệp, các tổ chức khuyến nông, nhà thu mua.

  2. Xây dựng và áp dụng chuẩn đánh giá chất lượng đồng bộ: Nhà thu mua cần thiết lập các tiêu chuẩn chất lượng sữa rõ ràng, minh bạch và phù hợp với điều kiện thực tế, đồng thời áp dụng chế độ thưởng phạt công bằng để khuyến khích nông dân nâng cao chất lượng sản phẩm. Thời gian: trong 1-2 năm; Chủ thể: Nhà thu mua, các cơ quan quản lý.

  3. Hỗ trợ đầu tư cơ sở vật chất: Khuyến khích đầu tư trang thiết bị làm mát, dụng cụ vắt sữa đạt chuẩn và phương tiện vận chuyển sữa sạch sẽ nhằm giảm thiểu ô nhiễm và bảo quản sữa tốt hơn. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: Nhà nước, doanh nghiệp chế biến, nhà thu mua.

  4. Tăng cường quản lý và kiểm soát dịch bệnh: Thiết lập hệ thống theo dõi sức khỏe bò và người chăn nuôi, tiêm phòng đầy đủ và kiểm soát nghiêm ngặt các bệnh truyền nhiễm để đảm bảo chất lượng sữa và sức khỏe đàn bò. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Cơ quan thú y, hộ nông dân.

  5. Thúc đẩy liên kết chuỗi giá trị: Xây dựng mô hình hợp tác giữa hộ nông dân, trạm thu mua và nhà máy chế biến nhằm tăng cường sự gắn kết, chia sẻ thông tin và hỗ trợ kỹ thuật, tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển bền vững chuỗi giá trị ngành sữa. Thời gian: 3-5 năm; Chủ thể: Các tổ chức ngành sữa, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Hộ nông dân chăn nuôi bò sữa: Nghiên cứu cung cấp thông tin chi tiết về các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng sữa tươi nguyên liệu, giúp nông dân hiểu rõ hơn về các biện pháp cải thiện kỹ thuật chăn nuôi và vệ sinh, từ đó nâng cao hiệu quả sản xuất và thu nhập.

  2. Nhà thu mua và doanh nghiệp chế biến sữa: Luận văn giúp các đơn vị này nhận diện các yếu tố tác động đến chất lượng nguyên liệu đầu vào, từ đó xây dựng chính sách thu mua, kiểm soát chất lượng và hỗ trợ kỹ thuật phù hợp nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm cuối cùng.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước và chính sách: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách hỗ trợ phát triển ngành sữa, quản lý chất lượng và an toàn thực phẩm, đồng thời thúc đẩy sự phát triển bền vững của chuỗi giá trị ngành sữa tại TP. HCM và các địa phương khác.

  4. Các nhà nghiên cứu và học viên: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về chuỗi giá trị ngành sữa, quản lý chất lượng sản phẩm nông nghiệp và phát triển nông thôn, đồng thời cung cấp phương pháp nghiên cứu định lượng và mô hình phân tích nhân tố ứng dụng trong lĩnh vực này.

Câu hỏi thường gặp

  1. Các yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến chất lượng sữa tươi nguyên liệu?
    Chuẩn đánh giá chất lượng của nhà thu mua và chế độ vệ sinh chuồng trại, dụng cụ vắt sữa là hai yếu tố có ảnh hưởng mạnh nhất, chiếm tỷ trọng lớn trong mô hình hồi quy với mức ý nghĩa thống kê cao.

  2. Phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong luận văn là gì?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với cỡ mẫu 240 hộ nông dân, áp dụng các kỹ thuật phân tích thống kê như Cronbach’s alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA) và hồi quy tuyến tính để xác định các nhân tố ảnh hưởng.

  3. Tại sao chất lượng sữa tươi nguyên liệu còn chưa ổn định tại TP. HCM?
    Nguyên nhân chính bao gồm quy mô chăn nuôi nhỏ lẻ, chi phí sản xuất cao, thiếu kiến thức kỹ thuật và vệ sinh, cùng với sự thiếu liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị.

  4. Làm thế nào để nâng cao chất lượng sữa tươi nguyên liệu?
    Cần tăng cường đào tạo kỹ thuật, áp dụng chuẩn đánh giá chất lượng đồng bộ, đầu tư cơ sở vật chất làm mát và dụng cụ vắt sữa, kiểm soát dịch bệnh và thúc đẩy liên kết chuỗi giá trị.

  5. Nghiên cứu có thể áp dụng cho các địa phương khác không?
    Mô hình và kết quả nghiên cứu có thể được tham khảo và điều chỉnh phù hợp để áp dụng cho các vùng chăn nuôi bò sữa khác, đặc biệt là các đô thị lớn có quy mô chăn nuôi tương tự TP. HCM.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xác định 8 nhóm nhân tố chính ảnh hưởng đến chất lượng sữa tươi nguyên liệu của hộ nông dân tại TP. HCM, giải thích được 83,8% biến thiên chất lượng sữa.
  • Chuẩn đánh giá chất lượng của nhà thu mua và chế độ vệ sinh chuồng trại là những yếu tố tác động mạnh nhất.
  • Quy mô chăn nuôi nhỏ lẻ, chi phí sản xuất cao và thiếu liên kết trong chuỗi giá trị là những thách thức lớn cần giải quyết.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể bao gồm đào tạo kỹ thuật, xây dựng chuẩn chất lượng, đầu tư cơ sở vật chất, kiểm soát dịch bệnh và thúc đẩy liên kết chuỗi giá trị.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các bên liên quan nâng cao chất lượng sữa tươi nguyên liệu, góp phần phát triển bền vững ngành sữa tại TP. HCM và các địa phương khác.

Tiếp theo, các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và hộ nông dân cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả chuỗi giá trị ngành sữa, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để hoàn thiện mô hình phát triển ngành sữa trong tương lai.