Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam được xem là một trong những trung tâm đa dạng sinh học (ĐDSH) quan trọng của khu vực Đông Nam Á, với khoảng 1.179 loài thực vật bậc cao và 1.757 loài động vật được ghi nhận tại Khu bảo tồn thiên nhiên (KBTTN) Xuân Liên, tỉnh Thanh Hóa. Tuy nhiên, tài nguyên rừng tự nhiên đang bị suy giảm nghiêm trọng do khai thác quá mức, chuyển đổi mục đích sử dụng đất và các tác động khác. Loài Xá xị (Cinnamomum parthenoxylon (Jack) Meisn), một loài cây quý hiếm thuộc họ Long não (Lauraceae), được xếp vào nhóm Rất nguy cấp (CR) trong Sách đỏ Việt Nam 2007, đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng do khai thác trái phép và khả năng tái sinh tự nhiên kém.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng bảo tồn loài Xá xị tại KBTTN Xuân Liên, xác định đặc điểm sinh học, sinh thái và đề xuất các giải pháp bảo tồn phù hợp. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi KBTTN Xuân Liên với diện tích khoảng 23.815,5 ha, thuộc địa bàn 5 xã vùng đệm, trong giai đoạn từ năm 2017 đến 2019. Ý nghĩa của nghiên cứu góp phần bảo vệ nguồn gen quý hiếm, duy trì đa dạng sinh học và phát triển bền vững tài nguyên rừng tại khu vực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về bảo tồn nguồn gen và đa dạng sinh học, đặc biệt tập trung vào:

  • Lý thuyết bảo tồn nguồn gen: Nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ đa dạng di truyền nhằm duy trì khả năng thích nghi và phát triển của loài trong điều kiện biến đổi môi trường.
  • Mô hình cấu trúc quần thể và tái sinh tự nhiên: Phân tích cấu trúc lâm phần, mật độ, phân bố và khả năng tái sinh của loài Xá xị trong các kiểu rừng khác nhau.
  • Khái niệm đa dạng sinh học và hệ sinh thái rừng kín thường xanh á nhiệt đới: Đánh giá vai trò của loài Xá xị trong hệ sinh thái rừng kín thường xanh, góp phần duy trì cân bằng sinh thái và giá trị kinh tế.

Các khái niệm chính bao gồm: đa dạng sinh học, bảo tồn nguồn gen, cấu trúc lâm phần, tái sinh tự nhiên, và sinh cảnh rừng.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Kế thừa số liệu từ Ban quản lý KBTTN Xuân Liên, các tài liệu khoa học, văn bản pháp luật liên quan đến bảo tồn loài quý hiếm, cùng với điều tra thực địa tại 7 tuyến với 24 ô tiêu chuẩn (ÔTC) diện tích 400 m² mỗi ô.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp điều tra lâm học để đo đạc các chỉ tiêu sinh trưởng của cây Xá xị như đường kính ngang ngực (D1.3), chiều cao vút ngọn (Hvn), chiều cao dưới cành (Hdc), mật độ cây, và phân tích cấu trúc tổ thành cây tầng cao. Phân tích số liệu bằng thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ phân bố giữa các sinh cảnh.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành từ năm 2017 đến 2019, bao gồm giai đoạn thu thập số liệu thực địa, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp bảo tồn.

Cỡ mẫu điều tra gồm 295 cây Xá xị được ghi nhận, trong đó có 3 cá thể trưởng thành được đo đạc chi tiết.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân bố và mật độ Xá xị: Xá xị phân bố chủ yếu trong 5 dạng sinh cảnh rừng tại KBTTN Xuân Liên, tập trung nhiều nhất ở rừng thường xanh á nhiệt đới bị tác động nhẹ (SC2) chiếm 63,1%, tiếp theo là rừng thường xanh nhiệt đới bị tác động nhẹ (SC3) chiếm 21%. Mật độ trung bình cây gỗ trong các lâm phần có Xá xị đạt khoảng 747,5 cây/ha.

  2. Đặc điểm sinh trưởng: Đường kính trung bình ngang ngực của cây trưởng thành là 67,4 cm, chiều cao vút ngọn trung bình 25,3 m, chiều cao dưới cành 15,7 m. Chất lượng sinh trưởng của 78% cây được đánh giá tốt, 22% trung bình, không có cây chất lượng xấu.

  3. Khả năng tái sinh tự nhiên kém: Số lượng cây tái sinh và cây con quanh gốc cây mẹ rất hạn chế, mật độ tái sinh thấp, cho thấy khả năng phục hồi tự nhiên của loài còn yếu.

  4. Giá trị kinh tế và bảo tồn: Xá xị có giá trị kinh tế cao về gỗ và tinh dầu, được sử dụng trong xây dựng, y dược và công nghiệp hóa mỹ phẩm. Tuy nhiên, khai thác bừa bãi đã làm giảm nghiêm trọng quần thể tự nhiên, đe dọa sự tồn tại của loài.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến sự suy giảm của loài Xá xị là khai thác quá mức để lấy gỗ và tinh dầu, cùng với khả năng tái sinh tự nhiên kém do điều kiện sinh thái và tác động của con người. So với các nghiên cứu trước đây về các loài cây họ Long não, Xá xị có đặc điểm sinh trưởng tương tự nhưng khó ra rễ và nhân giống sinh dưỡng hơn, gây khó khăn cho công tác phục hồi.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ cây Xá xị theo các sinh cảnh rừng và bảng thống kê các chỉ tiêu sinh trưởng của cây trưởng thành. Kết quả nghiên cứu khẳng định tầm quan trọng của việc bảo tồn nguồn gen và phát triển các biện pháp nhân giống, gây trồng phù hợp nhằm duy trì quần thể loài.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chương trình nhân giống và gây trồng Xá xị: Áp dụng kỹ thuật giâm hom với xử lý IBA 250 ppm trong 30 phút để nâng cao tỷ lệ ra rễ, đồng thời phát triển công nghệ nuôi cấy mô in vitro nhằm nhân nhanh cây giống. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do Ban quản lý KBTTN Xuân Liên phối hợp với các viện nghiên cứu.

  2. Tăng cường quản lý và kiểm soát khai thác: Thiết lập các khu vực bảo vệ nghiêm ngặt, kiểm tra, giám sát chặt chẽ hoạt động khai thác gỗ và thu hái lâm sản ngoài gỗ, nhằm giảm áp lực lên quần thể Xá xị. Thực hiện ngay và duy trì liên tục.

  3. Phục hồi sinh cảnh và cải thiện điều kiện sinh thái: Thực hiện trồng bổ sung các loài cây bản địa hỗ trợ sinh trưởng của Xá xị, cải tạo đất và kiểm soát xói mòn, đặc biệt tại các khu vực có mật độ cây thấp. Kế hoạch trong 5 năm, do Ban quản lý phối hợp với cộng đồng dân cư.

  4. Nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển sinh kế bền vững: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, đào tạo về bảo tồn đa dạng sinh học và giá trị của Xá xị, đồng thời hỗ trợ phát triển các mô hình sinh kế thay thế khai thác rừng nhằm giảm áp lực lên tài nguyên. Thực hiện trong 2 năm đầu và duy trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn thiên nhiên: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy hoạch bảo tồn và phát triển bền vững các loài cây quý hiếm tại các khu bảo tồn.

  2. Các nhà khoa học và nghiên cứu sinh chuyên ngành quản lý tài nguyên rừng, sinh thái học: Tham khảo phương pháp điều tra, phân tích và kết quả nghiên cứu về đặc điểm sinh thái, sinh trưởng và bảo tồn loài Xá xị.

  3. Cơ quan chức năng và tổ chức phi chính phủ hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học: Áp dụng các giải pháp đề xuất để triển khai các dự án bảo tồn và phục hồi rừng tại địa phương.

  4. Cộng đồng dân cư vùng đệm và các doanh nghiệp khai thác lâm sản: Nâng cao nhận thức về giá trị và tầm quan trọng của loài Xá xị, từ đó tham gia tích cực vào công tác bảo vệ và phát triển nguồn gen quý hiếm.

Câu hỏi thường gặp

  1. Loài Xá xị có đặc điểm sinh thái như thế nào?
    Xá xị là cây gỗ thường xanh, sinh trưởng liên tục, ưa bóng râm nhẹ khi còn non và ưa sáng khi trưởng thành. Cây phân bố chủ yếu ở độ cao 500-1.450 m trong các kiểu rừng kín thường xanh á nhiệt đới và nhiệt đới.

  2. Tại sao Xá xị được xếp vào nhóm Rất nguy cấp?
    Do khai thác quá mức để lấy gỗ và tinh dầu, cùng với khả năng tái sinh tự nhiên kém, quần thể Xá xị tự nhiên giảm mạnh, đứng trước nguy cơ tuyệt chủng cao.

  3. Phương pháp nhân giống Xá xị hiệu quả nhất hiện nay là gì?
    Giâm hom xử lý bằng IBA 250 ppm trong 30 phút cho tỷ lệ ra rễ cao nhất, kết hợp với nuôi cấy mô in vitro để nhân nhanh cây giống.

  4. Các biện pháp bảo tồn Xá xị đã được đề xuất là gì?
    Bao gồm xây dựng chương trình nhân giống, kiểm soát khai thác, phục hồi sinh cảnh và nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo tồn đa dạng sinh học.

  5. Vai trò của cộng đồng dân cư trong bảo tồn Xá xị như thế nào?
    Cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong việc giảm khai thác trái phép, tham gia phục hồi rừng và phát triển sinh kế bền vững, góp phần bảo vệ nguồn gen quý hiếm.

Kết luận

  • Xá xị là loài cây quý hiếm, có giá trị kinh tế và bảo tồn cao, đang bị đe dọa nghiêm trọng tại KBTTN Xuân Liên.
  • Nghiên cứu đã xác định được đặc điểm sinh trưởng, phân bố và tình trạng tái sinh tự nhiên của loài trong các kiểu rừng khác nhau.
  • Khả năng tái sinh tự nhiên kém và khai thác bừa bãi là nguyên nhân chính dẫn đến suy giảm quần thể.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn bao gồm nhân giống, kiểm soát khai thác, phục hồi sinh cảnh và nâng cao nhận thức cộng đồng.
  • Tiếp tục nghiên cứu kỹ thuật nhân giống và phát triển mô hình bảo tồn trong 3-5 năm tới là cần thiết để bảo vệ bền vững loài Xá xị.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và nhà nghiên cứu cần phối hợp triển khai các giải pháp bảo tồn, đồng thời tăng cường giám sát và đánh giá hiệu quả thực hiện nhằm bảo vệ nguồn gen quý giá này.