Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, đổi mới phương pháp dạy học trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông. Môn Giáo dục công dân (GDCD) lớp 11 giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành nhân cách, tư duy chính trị và đạo đức cho học sinh. Tuy nhiên, thực tế dạy học GDCD tại một số trường THPT tỉnh Thái Nguyên còn tồn tại nhiều hạn chế, đặc biệt là việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực như phương pháp nêu vấn đề chưa được thực hiện hiệu quả. Theo thống kê, tỉnh Thái Nguyên hiện có gần 43.000 học sinh và hơn 2.200 giáo viên THPT, trong đó đội ngũ giáo viên GDCD đạt chuẩn trên 90%, nhưng chỉ khoảng 30% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp nêu vấn đề trong giảng dạy. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng, phân tích ưu nhược điểm và đề xuất các biện pháp tích cực hóa phương pháp nêu vấn đề trong dạy học phần “Công dân với các vấn đề chính trị - xã hội” môn GDCD lớp 11 tại một số trường THPT tỉnh Thái Nguyên. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2014-2016, tập trung tại các trường THPT Ngô Quyền, Lương Ngọc Quyến và Đồng Hỉ. Kết quả nghiên cứu góp phần nâng cao hiệu quả dạy học GDCD, phát huy tư duy tích cực, sáng tạo của học sinh, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo định hướng lấy học sinh làm trung tâm.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm đổi mới giáo dục của Đảng và Nhà nước. Phương pháp dạy học nêu vấn đề được hiểu là một hệ thống phương pháp tổ chức dạy học, trong đó giáo viên tạo ra các tình huống có vấn đề nhằm kích thích học sinh phát hiện, phân tích và giải quyết vấn đề một cách sáng tạo. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Phương pháp dạy học nêu vấn đề: Quá trình học tập mà học sinh chủ động giải quyết các vấn đề sáng tạo, lĩnh hội tri thức và kỹ năng mới.
  • Tình huống có vấn đề: Trạng thái khó khăn trí tuệ, mâu thuẫn nhận thức giữa kiến thức đã biết và chưa biết, kích thích tư duy sáng tạo.
  • Các kiểu dạy học nêu vấn đề: Trình bày nêu vấn đề, nêu vấn đề một phần, nêu vấn đề toàn phần, nêu vấn đề có tính giả thuyết.
  • Mối quan hệ với các phương pháp khác: Phương pháp nêu vấn đề kết hợp hiệu quả với thuyết trình, đàm thoại, trực quan để tăng tính sinh động và hiệu quả dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, kết hợp các phương pháp cụ thể như nghiên cứu lý luận, phân tích, tổng hợp, điều tra khảo sát, thống kê xử lý số liệu và thực nghiệm sư phạm. Cỡ mẫu khảo sát gồm 10 giáo viên GDCD và hơn 1.000 học sinh tại các trường THPT Ngô Quyền, Lương Ngọc Quyến, Đồng Hỉ. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện tại các trường tiêu biểu của tỉnh Thái Nguyên. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và điểm trung bình học tập. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2014 đến 2016, bao gồm khảo sát thực trạng, xây dựng và thực nghiệm các biện pháp tích cực hóa phương pháp nêu vấn đề trong dạy học phần “Công dân với các vấn đề chính trị - xã hội”.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng phương pháp nêu vấn đề còn hạn chế: Chỉ khoảng 30% giáo viên thường xuyên áp dụng phương pháp nêu vấn đề trong giảng dạy môn GDCD lớp 11. Phần lớn giáo viên sử dụng phương pháp này chủ yếu trong các giờ ôn tập hoặc ngoại khóa, ít vận dụng trong dạy bài mới.

  2. Chất lượng học tập học sinh chưa cao: Tỷ lệ học sinh xếp loại trung bình chiếm khoảng 47%, học sinh khá và giỏi chỉ chiếm khoảng 43%, còn lại học sinh yếu và kém chiếm gần 10%. Điều này phản ánh hiệu quả dạy học GDCD chưa tương xứng với tiềm năng đội ngũ giáo viên.

  3. Ưu điểm của phương pháp nêu vấn đề: Phương pháp này giúp học sinh phát huy tư duy tích cực, chủ động, sáng tạo trong quá trình lĩnh hội kiến thức. Kết hợp với các phương pháp khác như thảo luận nhóm, thuyết trình, trực quan làm cho bài học sinh động, hấp dẫn hơn.

  4. Hạn chế khi áp dụng phương pháp nêu vấn đề: Đòi hỏi học sinh có trình độ nhận thức tương đối và ý thức học tập cao. Ở các lớp học sinh chưa chủ động, phương pháp này dễ gây khó khăn cho giáo viên và học sinh, dẫn đến hiệu quả thấp. Ngoài ra, nhiều giáo viên chưa nắm vững bản chất và quy trình sử dụng phương pháp này.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy việc áp dụng phương pháp nêu vấn đề trong dạy học GDCD lớp 11 tại tỉnh Thái Nguyên còn nhiều hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, tỷ lệ giáo viên sử dụng phương pháp này thường xuyên còn thấp, tương tự với thực trạng tại một số địa phương khác. Nguyên nhân chủ yếu là do giáo viên chưa được đào tạo bài bản về phương pháp dạy học tích cực, thiếu kỹ năng xây dựng tình huống có vấn đề phù hợp với trình độ học sinh. Bên cạnh đó, tâm lý học sinh còn quen với phương pháp học thụ động, chưa thích ứng nhanh với phương pháp mới. Tuy nhiên, khi được hướng dẫn và thực nghiệm đúng quy trình, phương pháp nêu vấn đề đã chứng minh hiệu quả trong việc nâng cao năng lực tư duy, kỹ năng giải quyết vấn đề và thái độ học tập tích cực của học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ sử dụng phương pháp nêu vấn đề của giáo viên và bảng phân loại học lực học sinh để minh họa rõ nét hơn thực trạng và hiệu quả áp dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn và nghiệp vụ sư phạm cho giáo viên GDCD: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học nêu vấn đề, kỹ năng xây dựng tình huống có vấn đề và tổ chức hoạt động học tập tích cực. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên sử dụng thường xuyên phương pháp này lên trên 70% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo Thái Nguyên phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng ngân hàng tình huống có vấn đề mẫu phù hợp với nội dung phần “Công dân với các vấn đề chính trị - xã hội”: Phát triển hệ thống tình huống đa dạng, sinh động, gắn liền với thực tiễn địa phương và cuộc sống học sinh để giáo viên dễ dàng vận dụng. Thời gian hoàn thành trong 1 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ môn Giáo dục công dân các trường THPT và các chuyên gia giáo dục.

  3. Khuyến khích áp dụng phương pháp nêu vấn đề kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực khác: Đẩy mạnh việc tổ chức thảo luận nhóm, đàm thoại, trực quan trong các tiết học GDCD nhằm tăng tính tương tác và phát huy tư duy sáng tạo của học sinh. Mục tiêu nâng cao điểm trung bình môn GDCD lên ít nhất 10% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Giáo viên các trường THPT.

  4. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức về vai trò của môn GDCD và phương pháp dạy học tích cực: Thay đổi quan niệm “môn phụ” của học sinh và giáo viên, tạo động lực đổi mới phương pháp dạy học. Thời gian triển khai liên tục. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường THPT, Sở Giáo dục và Đào tạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Giáo dục công dân THPT: Nắm vững lý luận và thực tiễn về phương pháp nêu vấn đề, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy để nâng cao chất lượng bài học và phát huy tư duy học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THPT: Tham khảo để xây dựng kế hoạch bồi dưỡng, đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao năng lực đội ngũ giáo viên và chất lượng giáo dục toàn diện.

  3. Sinh viên, học viên cao học ngành Sư phạm và Giáo dục học: Tài liệu tham khảo bổ ích về phương pháp dạy học tích cực, nghiên cứu thực nghiệm sư phạm và đổi mới giáo dục phổ thông.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và chính sách giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích chuyên sâu về việc áp dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề trong bối cảnh đổi mới giáo dục Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học nêu vấn đề là gì?
    Phương pháp dạy học nêu vấn đề là quá trình tổ chức dạy học bằng cách tạo ra các tình huống có vấn đề để học sinh chủ động phát hiện, phân tích và giải quyết, từ đó lĩnh hội kiến thức mới và phát triển tư duy sáng tạo. Ví dụ, giáo viên đặt câu hỏi tình huống kích thích học sinh suy nghĩ và tranh luận.

  2. Tại sao phương pháp nêu vấn đề quan trọng trong dạy học GDCD?
    Phương pháp này giúp học sinh phát triển năng lực tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết vấn đề và thái độ tích cực trong học tập, phù hợp với đặc thù môn GDCD có nhiều nội dung trừu tượng và nhạy cảm. Nó cũng giúp học sinh hiểu sâu sắc các vấn đề chính trị - xã hội gần gũi.

  3. Những khó khăn khi áp dụng phương pháp nêu vấn đề là gì?
    Khó khăn gồm học sinh chưa quen với phương pháp học tích cực, giáo viên chưa thành thạo kỹ năng xây dựng tình huống có vấn đề, thời gian dạy học hạn chế và tâm lý coi nhẹ môn GDCD. Điều này dẫn đến việc áp dụng chưa hiệu quả hoặc mang tính hình thức.

  4. Làm thế nào để xây dựng tình huống có vấn đề hiệu quả?
    Tình huống có vấn đề cần chứa đựng mâu thuẫn nhận thức giữa kiến thức cũ và mới, kích thích tư duy sáng tạo, phù hợp với trình độ học sinh và nội dung bài học. Ví dụ, giáo viên có thể sử dụng tình huống mâu thuẫn, lựa chọn, vận dụng, so sánh đối chiếu hoặc dẫn chứng liên hệ.

  5. Phương pháp nêu vấn đề có thể kết hợp với những phương pháp nào khác?
    Phương pháp nêu vấn đề thường kết hợp hiệu quả với thuyết trình để dẫn dắt, đàm thoại để trao đổi, trực quan để minh họa và thảo luận nhóm để tăng cường sự tham gia của học sinh, tạo nên môi trường học tập tích cực và sinh động.

Kết luận

  • Phương pháp dạy học nêu vấn đề là công cụ hiệu quả giúp phát huy tư duy tích cực, sáng tạo của học sinh trong môn Giáo dục công dân lớp 11.
  • Thực trạng áp dụng phương pháp này tại các trường THPT tỉnh Thái Nguyên còn hạn chế, chỉ khoảng 30% giáo viên thường xuyên sử dụng.
  • Việc xây dựng và vận dụng tình huống có vấn đề phù hợp là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Cần có các biện pháp đồng bộ như bồi dưỡng giáo viên, xây dựng ngân hàng tình huống, kết hợp phương pháp dạy học tích cực và nâng cao nhận thức về vai trò môn học.
  • Giai đoạn tiếp theo nên tập trung thực nghiệm các giải pháp đề xuất, mở rộng phạm vi nghiên cứu và đánh giá tác động lâu dài nhằm góp phần đổi mới căn bản phương pháp dạy học GDCD.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao chất lượng dạy học GDCD – bắt đầu từ việc áp dụng phương pháp nêu vấn đề một cách bài bản và sáng tạo!