Tổng quan nghiên cứu

Kiểm toán báo cáo tài chính (BCTC) là một hoạt động quan trọng nhằm đảm bảo tính trung thực và hợp lý của thông tin tài chính doanh nghiệp. Theo báo cáo của ngành, việc áp dụng thủ tục phân tích trong kiểm toán ngày càng trở nên thiết yếu, đặc biệt khi các chuẩn mực kiểm toán quốc tế và Việt Nam chuyển hướng sang phương pháp tiếp cận rủi ro kinh doanh. Tuy nhiên, năng lực thực hiện thủ tục phân tích của nhiều kiểm toán viên (KTV) tại Việt Nam còn hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng kiểm toán. Luận văn tập trung nghiên cứu việc sử dụng phương pháp phân tích giao thức bằng lời nói (Verbal Protocol Analysis - VPA) để nâng cao chất lượng thủ tục phân tích trong kiểm toán BCTC tại Việt Nam.

Mục tiêu nghiên cứu gồm: (1) xác lập thủ tục phân tích mà KTV sử dụng trong quá trình thực hiện phân tích, bao gồm kỹ thuật, trình tự và cách thức rút ra kết luận; (2) đánh giá các nhân tố ảnh hưởng như kinh nghiệm, vị trí công việc, công ty kiểm toán; (3) đề xuất chính sách huấn luyện thủ tục phân tích trong đào tạo tại nhà trường và công ty kiểm toán. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán BCTC của các doanh nghiệp sản xuất và thương mại tại Việt Nam, với mẫu gồm 5 KTV có kinh nghiệm từ 3 năm trở lên, làm việc tại các công ty kiểm toán Big4 và không phải Big4.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng kiểm toán, góp phần hoàn thiện cơ sở lý luận và thực tiễn nghề nghiệp kiểm toán tại Việt Nam, đồng thời hỗ trợ xây dựng chương trình đào tạo kiểm toán viên hiệu quả hơn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các chuẩn mực kiểm toán Việt Nam và quốc tế, đặc biệt là Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 520 (VSA 520) về thủ tục phân tích, tương ứng với ISA 520 quốc tế. Thủ tục phân tích được hiểu là việc đánh giá thông tin tài chính qua phân tích các mối quan hệ hợp lý giữa dữ liệu tài chính và phi tài chính nhằm phát hiện các biến động bất thường hoặc sai lệch trọng yếu.

Ba loại hình phân tích cơ bản được áp dụng gồm:

  • Phân tích xu hướng: So sánh biến động số dư tài khoản qua các kỳ để phát hiện xu hướng bất thường.
  • Phân tích tỷ số: Phân tích các tỷ số tài chính như tỷ lệ lãi gộp, vòng quay hàng tồn kho để đánh giá hoạt động và rủi ro.
  • Phân tích dự báo: Xây dựng mô hình dự đoán số liệu tài chính dựa trên các biến số liên quan, so sánh với số liệu thực tế để phát hiện sai lệch.

Ngoài ra, luận văn sử dụng mô hình tiến trình ra quyết định (Judgment and Decision Making - JDM) trong kiểm toán, tập trung vào quá trình thu thập, đánh giá thông tin và ra quyết định của KTV khi thực hiện thủ tục phân tích.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích giao thức bằng lời nói (VPA) – một phương pháp thực nghiệm và định tính, giúp theo dõi chuỗi hành vi và suy nghĩ của KTV trong quá trình thực hiện thủ tục phân tích.

  • Nguồn dữ liệu: Giấy tờ làm việc và BCTC của 14 công ty khách hàng (7 công ty có bút toán điều chỉnh trọng yếu về hàng tồn kho, 7 công ty không có), thu thập từ công ty kiểm toán Ernst & Young Việt Nam.
  • Mẫu nghiên cứu: 5 KTV có kinh nghiệm từ 3-5 năm, làm việc tại các công ty kiểm toán Big4 và không Big4, trong đó có 1 KTV chưa qua đào tạo chính thức về thủ tục phân tích.
  • Quy trình nghiên cứu: Các KTV được huấn luyện về phương pháp VPA, thực hiện thủ tục phân tích trên các BCTC có sai sót, ghi âm lại quá trình suy nghĩ (think aloud). Dữ liệu được mã hóa theo các bước thu thập thông tin, đánh giá thông tin và ra quyết định.
  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng mô hình của Eward Blocher và Jean C. Cooper làm khung phân tích, áp dụng kiểm định phi tham số Mann Whitney để đánh giá mối quan hệ giữa số lượng thủ tục phân tích và kết quả quyết định đúng.

Thời gian nghiên cứu diễn ra trong năm 2013 tại TP. Hồ Chí Minh, tập trung vào giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán BCTC.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ sử dụng thủ tục phân tích: Trung bình mỗi KTV sử dụng khoảng 14,31 thủ tục phân tích (bao gồm phân tích tỷ số và xu hướng) trong mỗi trường hợp, cao hơn so với nghiên cứu trước đây của Blocher & Cooper (khoảng 9 thủ tục). Phân tích xu hướng được sử dụng nhiều hơn phân tích tỷ số (trung bình 11,28 lần so với 2,54 lần). Tuy nhiên, việc yêu cầu bổ sung thông tin ngoài BCTC rất hạn chế, chỉ có một KTV yêu cầu thêm dữ liệu ngành nghề một lần duy nhất.

  2. Ảnh hưởng của số lượng thủ tục phân tích đến kết quả quyết định: Kiểm định Mann Whitney cho thấy không có sự khác biệt thống kê về số lần dự đoán đúng giữa nhóm KTV sử dụng nhiều thủ tục phân tích và nhóm sử dụng ít thủ tục. Điều này cho thấy số lượng thủ tục phân tích không phải là yếu tố quyết định duy nhất đến chất lượng quyết định.

  3. Hiệu quả của từng thủ tục phân tích: Một số thủ tục phân tích như xu hướng tỷ lệ lãi gộp, doanh thu, giá vốn hàng bán có tỷ lệ dự đoán đúng cao nhất (5/7 trường hợp). Các thủ tục khác như xu hướng hàng tồn kho, phải trả người bán cũng cho kết quả đúng trong 4/7 trường hợp. Việc phối hợp nhiều thủ tục phân tích giúp nâng cao độ chính xác quyết định.

  4. Quá trình đánh giá thông tin: KTV thường sử dụng thủ tục phát biểu các giả thuyết và định hướng (kỳ vọng/dự đoán) nhiều nhất (trung bình 2,91 và 1,46 lần mỗi trường hợp). Tuy nhiên, việc đánh giá rủi ro và mức trọng yếu ít được áp dụng (trung bình dưới 1 lần mỗi trường hợp). Các KTV cũng ít khi so sánh thông tin và thường bỏ qua việc đánh giá tính hợp lý hoặc không hợp lý của dữ liệu.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù KTV sử dụng nhiều thủ tục phân tích, nhưng không phải lúc nào số lượng thủ tục cũng tương ứng với chất lượng quyết định. Điều này phản ánh tầm quan trọng của kỹ năng lựa chọn và phối hợp thủ tục phù hợp hơn là số lượng thủ tục đơn thuần. Việc tập trung vào các thủ tục phân tích có hiệu quả cao như xu hướng tỷ lệ lãi gộp giúp phát hiện sai sót trọng yếu tốt hơn.

So sánh với nghiên cứu quốc tế, KTV Việt Nam có xu hướng ít yêu cầu thông tin bổ sung và ít đánh giá rủi ro, trọng yếu trong quá trình phân tích, có thể do hạn chế về kỹ năng hoặc đặc thù báo cáo tài chính theo chuẩn mực Việt Nam. Việc đào tạo bài bản về thủ tục phân tích được chứng minh là giúp nâng cao kết quả quyết định đúng, phù hợp với kết quả nghiên cứu trước đây.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất sử dụng các thủ tục phân tích và bảng so sánh tỷ lệ quyết định đúng theo từng thủ tục, giúp minh họa rõ ràng hiệu quả của từng kỹ thuật phân tích.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Ban hành hướng dẫn chi tiết về thủ tục phân tích trong kiểm toán BCTC: Bộ Tài chính và các cơ quan quản lý nên xây dựng tài liệu hướng dẫn cụ thể, cập nhật các kỹ thuật phân tích hiệu quả, giúp KTV áp dụng đồng bộ và chính xác. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Tài chính, Hiệp hội Kiểm toán viên Việt Nam.

  2. Tổ chức đào tạo chuyên sâu về thủ tục phân tích cho KTV: Các công ty kiểm toán và trường đại học cần phối hợp tổ chức các khóa đào tạo bài bản, nâng cao kỹ năng phân tích, đặc biệt là kỹ năng đánh giá rủi ro và trọng yếu. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: Công ty kiểm toán, trường đại học.

  3. Phát triển công cụ hỗ trợ phân tích tự động: Áp dụng công nghệ thông tin để xây dựng phần mềm hỗ trợ phân tích xu hướng, tỷ số và dự báo, giúp KTV tiết kiệm thời gian và nâng cao độ chính xác. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: Công ty kiểm toán, doanh nghiệp công nghệ.

  4. Khuyến khích KTV tăng cường thu thập và sử dụng thông tin bổ sung: Đề xuất KTV chủ động yêu cầu dữ liệu ngành nghề, dữ liệu kinh tế để nâng cao độ tin cậy của phân tích. Thời gian: ngay lập tức; Chủ thể: KTV, công ty kiểm toán.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Kiểm toán viên và công ty kiểm toán: Nâng cao kỹ năng và quy trình thực hiện thủ tục phân tích, từ đó cải thiện chất lượng kiểm toán và giảm thiểu rủi ro sai sót trọng yếu.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành Kế toán - Kiểm toán: Là tài liệu tham khảo quan trọng để cập nhật kiến thức thực tiễn, phương pháp nghiên cứu và ứng dụng VPA trong kiểm toán.

  3. Cơ quan quản lý và ban hành chuẩn mực kiểm toán: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện các chuẩn mực kiểm toán liên quan đến thủ tục phân tích, đồng thời xây dựng chính sách đào tạo và hướng dẫn thực hiện.

  4. Các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực kiểm toán và quản trị rủi ro: Tham khảo phương pháp nghiên cứu thực nghiệm VPA và kết quả phân tích chi tiết về quá trình ra quyết định của KTV trong kiểm toán BCTC.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thủ tục phân tích trong kiểm toán là gì?
    Thủ tục phân tích là việc đánh giá thông tin tài chính qua phân tích các mối quan hệ hợp lý giữa dữ liệu tài chính và phi tài chính nhằm phát hiện các biến động bất thường hoặc sai lệch trọng yếu. Ví dụ, so sánh tỷ lệ lãi gộp qua các kỳ để phát hiện sai lệch.

  2. Phương pháp phân tích giao thức bằng lời nói (VPA) có ưu điểm gì?
    VPA giúp ghi lại quá trình suy nghĩ và hành vi của KTV khi thực hiện thủ tục phân tích, từ đó phân tích chi tiết cách thức thu thập, đánh giá thông tin và ra quyết định, giúp nâng cao kỹ năng và hiệu quả kiểm toán.

  3. Yếu tố nào ảnh hưởng đến chất lượng quyết định của KTV khi sử dụng thủ tục phân tích?
    Kinh nghiệm, đào tạo bài bản về thủ tục phân tích, kỹ năng lựa chọn và phối hợp các thủ tục phân tích phù hợp là những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến kết quả quyết định đúng.

  4. Tại sao KTV nên sử dụng kết hợp nhiều thủ tục phân tích?
    Mỗi thủ tục phân tích có ưu và nhược điểm riêng, việc kết hợp nhiều thủ tục giúp tăng khả năng phát hiện sai sót và đưa ra quyết định chính xác hơn, giảm thiểu rủi ro bỏ sót.

  5. Làm thế nào để nâng cao năng lực thực hiện thủ tục phân tích của KTV?
    Thông qua đào tạo chuyên sâu, áp dụng công cụ hỗ trợ phân tích, tăng cường thu thập thông tin bổ sung và thực hành thường xuyên, KTV có thể nâng cao năng lực và hiệu quả thực hiện thủ tục phân tích.

Kết luận

  • Luận văn đã xác lập được quy trình và kỹ thuật thủ tục phân tích mà KTV sử dụng trong kiểm toán BCTC tại Việt Nam, đồng thời đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng quyết định.
  • Kết quả nghiên cứu cho thấy việc sử dụng phối hợp các thủ tục phân tích như xu hướng tỷ lệ lãi gộp, doanh thu và giá vốn giúp nâng cao khả năng phát hiện sai sót trọng yếu.
  • Việc đào tạo bài bản và nâng cao kỹ năng phân tích là yếu tố then chốt để cải thiện chất lượng kiểm toán.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện hướng dẫn, đào tạo và ứng dụng công nghệ hỗ trợ thủ tục phân tích trong kiểm toán.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai đào tạo, phát triển công cụ hỗ trợ và nghiên cứu mở rộng phạm vi mẫu để đánh giá hiệu quả áp dụng trong thực tế.

Hành động ngay hôm nay: Các công ty kiểm toán và cơ sở đào tạo cần phối hợp triển khai các chương trình nâng cao kỹ năng thủ tục phân tích nhằm đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của nghề nghiệp kiểm toán hiện đại.