I. Tổng Quan Về Thu Nhập Lãi Cận Biên Tại NHTM Việt Nam
Các ngân hàng thương mại (NHTM) Việt Nam có hai nguồn thu nhập chính: thu nhập lãi thuần và thu nhập phi truyền thống. Thu nhập lãi thuần là chênh lệch giữa lãi thu được và lãi phải trả. Thu nhập phi truyền thống bao gồm phí, lệ phí và thu nhập từ các hoạt động khác như kinh doanh ngoại hối. Tổng thu nhập được kỳ vọng sẽ trang trải chi phí và mang lại lợi tức hợp lý nếu các ngân hàng hoạt động tốt. Thu nhập lãi là kết quả của sự thay đổi giữa phí cho vay và trả tiền gửi. Chênh lệch giữa giá trị danh nghĩa của tiền lãi nhận được và tiền lãi phải trả là thu nhập lãi thuần. Lãi cận biên là tỷ lệ thu nhập lãi ròng so với tài sản sinh lãi. Thu nhập lãi cận biên (Net Interest Margin - NIM) được định nghĩa là thu nhập lãi trừ chi phí lãi trên tổng tài sản.
1.1. Định Nghĩa và Vai Trò của Thu Nhập Lãi Cận Biên NIM
Thu nhập lãi cận biên (NIM) là một trong những thước đo quan trọng nhất để đo lường hiệu quả tài chính đối với các NHTM. Do đó, NIM là tỷ số hữu hiệu để tìm hiểu sự ảnh hưởng của các yếu tố bên trong và bên ngoài ảnh hưởng đến hiệu quả của NHTM. Chỉ số NIM càng cao cho thấy hiệu suất sinh lời của ngân hàng càng cao với điều kiện chất lượng tài sản được duy trì tốt. Nếu tài sản của ngân hàng có chất lượng kém, điều đó có nghĩa là ngân hàng phải đối mặt với rủi ro vỡ nợ cao hơn, thu nhập từ lãi sẽ giảm trong khi các khoản chi phí dự phòng tăng lên, do đó làm giảm lợi nhuận của ngân hàng.
1.2. Phương Pháp Ước Lượng Tỷ Lệ Thu Nhập Lãi Cận Biên
Lãi cận biên của các ngân hàng có thể được xác định theo nhiều cách khác nhau tùy thuộc vào mục tiêu phân tích. Lãi cận biên có thể được đo lường theo hai cách, tiên liệu (ex-ante) và thực tế kỳ hạn (ex-post). Trong trường hợp tiên liệu, Lãi cận biên là chênh lệch giữa lãi suất tiền gửi và lãi suất tiền vay, nghĩa là chênh lệch giữa lãi suất hợp đồng được tính cho các khoản vay và lãi suất trả cho các khoản tiền gửi. Trong trường hợp thực tế kỳ hạn, lãi cận biên có thể được tính là chênh lệch giữa thu nhập lãi và chi phí lãi vay trong kỳ hạn đang xem xét, nghĩa là chênh lệch giữa thu lãi thực tế của ngân hàng và chi phí lãi thực tế của họ.
II. Thách Thức Với Thu Nhập Lãi Cận Biên Tại NHTM Hiện Nay
Áp lực từ cạnh tranh giữa các NHTM và các công ty tài chính hiện nay làm giảm tỷ lệ lợi nhuận từ hoạt động cho vay truyền thống. Các NHTM cố gắng bù đắp sự sụt giảm này khi gia tăng các khoản thu nhập từ phí hay còn gọi là thu nhập phi truyền thống hoặc thu nhập ngoài lãi (Non Interest Income - NII). Sự phát triển về công nghệ nhanh chóng, kèm theo dịch COVID đã thay đổi đáng kể các hoạt động của NHTM. Do đó, một nghiên cứu về mối quan hệ hai chiều giữa NIM và NII là cần thiết trong bối cảnh hiện nay.
2.1. Cạnh Tranh và Sự Sụt Giảm Lợi Nhuận Từ Hoạt Động Truyền Thống
Từ khi Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (World Trade Organization - WTO) năm 2007 nhiều NHTM nước ngoài đã được cấp phép hoạt động ở Việt Nam. Điều này dẫn đến sự canh tranh gay gắt về các hoạt động truyền thống như vay vốn và huy động tiền gửi, dẫn đến làm giảm tỷ suất lợi nhuận của các NHTM trong nước. Các NHTM trong nước đã thực hiện các hoạt động đa dạng hóa, tách khỏi các hoạt động truyền thống sang các hoạt động phi truyền thống.
2.2. Tác Động Của Công Nghệ và Dịch COVID 19 Đến NIM
Sự phát triển về công nghệ nhanh chóng, kèm theo dịch COVID đã thay đổi đáng kể các hoạt động của NHTM. Các NHTM Việt Nam phải điều chỉnh đáng kể chính sách của họ. Do đó, một nghiên cứu về mối quan hệ hai chiều giữa NIM và NII là cần thiết trong bối cảnh hiện nay.
2.3. Sự Cần Thiết Của Nghiên Cứu Về Mối Quan Hệ NIM và NII
Mối quan hệ giữa NIM và NII có ý nghĩa quan trọng đối với chiến lược kinh doanh và chính sách quản lý. Nếu mối quan hệ giữa NII và NIM là đồng biến thì việc các NHTM chuyển hướng sang các hoạt động phi truyền thống là có lợi cho các ngân hàng vì nó góp phần cải thiện NIM. Nói cách khác là các NHTM hoạt động tốt có mức NII và NIM cao.
III. Cách NHTM Tối Ưu Thu Nhập Phi Truyền Thống NII
Các NHTM cố gắng bù đắp sự sụt giảm lợi nhuận từ hoạt động cho vay truyền thống bằng cách gia tăng các khoản thu nhập từ phí, hay còn gọi là thu nhập phi truyền thống (NII). Thu nhập phi truyền thống do ngoại bảng tạo ra bao gồm các hoạt động thu phí giao dịch, đầu tư, phí môi giới, phí dịch vụ, hoa hồng bảo hiểm, lợi nhuận ròng từ việc bán tài sản, thu nhập ủy thác, chứng khoán, phí dịch vụ trên tài khoản tiền gửi, các giao dịch nước ngoài và các thu nhập khác.
3.1. Đa Dạng Hóa Nguồn Thu Nhập Chiến Lược Của NHTM
Các NHTM trong nước đã thực hiện các hoạt động đa dạng hóa, tách khỏi các hoạt động truyền thống sang các hoạt động phi truyền thống. Sự thay đổi về quan điểm quản lý và chính sách điều hành của các NHTM là cơ sở nền tảng của sự thay đổi mục tiêu từ các khoản thu nhập truyền thống sang các hoạt động thu nhập phi truyền thống.
3.2. Các Hoạt Động Tạo Ra Thu Nhập Phi Truyền Thống
Thu nhập phi truyền thống bao gồm các hoạt động thu phí giao dịch, đầu tư, phí môi giới, phí dịch vụ, hoa hồng bảo hiểm, lợi nhuận ròng từ việc bán tài sản, thu nhập ủy thác, chứng khoán, phí dịch vụ trên tài khoản tiền gửi, các giao dịch nước ngoài và các thu nhập khác.
IV. Phân Tích Mối Quan Hệ Giữa NIM và NII Tại NHTM VN
Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa NIM và NII chỉ ra nhiều kết quả khác nhau. Nghiên cứu của Davis và Tuori (2000) cho rằng sự chuyển hướng sang các hoạt động phi truyền thống có lợi cho các ngân hàng ở hầu hết các quốc gia vì nó gia tăng NIM. Việc loại bỏ các hạn chế về địa lý cho phép các ngân hàng tham gia vào các hoạt động ngoại bảng mới. Mặt khác, Angbazo (1997) cho rằng các hoạt động phi truyền thống có thể tạo ra NIM cao hơn thông qua các khoản phí ngân hàng nhằm bù đắp hạn mức tín dụng.
4.1. Kết Quả Nghiên Cứu Trước Đây Về Mối Quan Hệ NIM và NII
Nghiên cứu của Davis và Tuori (2000) cho rằng sự chuyển hướng sang các hoạt động phi truyền thống có lợi cho các ngân hàng ở hầu hết các quốc gia vì nó gia tăng NIM. Việc loại bỏ các hạn chế về địa lý cho phép các ngân hàng tham gia vào các hoạt động ngoại bảng mới. Mặt khác, Angbazo (1997) cho rằng các hoạt động phi truyền thống có thể tạo ra NIM cao hơn thông qua các khoản phí ngân hàng nhằm bù đắp hạn mức tín dụng.
4.2. Mối Quan Hệ Tiêu Cực Giữa NIM và NII Một Góc Nhìn
Nghiên cứu của Valverde và Fernández (2007) cho rằng NIM và NII có mối quan hệ tiêu cực. Sự thay đổi mục tiêu sang các hoạt động phi truyền thống đòi hỏi các NHTM giảm nhẹ hoạt động truyền thống. Nghiên cứu của T. Le (2017) cho rằng tồn tại mối quan hệ tiêu cực giữa NIM và NII khi nghiên cứu 30 NHTM Việt Nam trong giai đoạn 2006-2015.
V. Ứng Dụng Mô Hình SYSGMM Để Nghiên Cứu NIM và NII
Đề tài sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng. Mô hình nghiên cứu được ước lượng bằng cách sử dụng phương pháp SYSGMM (System Generalized Method Of Moments) để khắc phục hiện tượng nội sinh trong mô hình ước lượng. Theo Green (2012) hiện tượng nội sinh xuất hiện do 4 nguyên nhân sau: i. Thiếu vắng biến độc lập trong mô hình và do đó phần giải thích của biến này sẽ nằm ở sai số của mô hình ước lượng. Khi đó có mối tương quan chặt giữa biến độc lập và phần dư. Hiệu ứng phản hồi. Các hiệu ứng động. Thiết kế mẫu nội sinh.
5.1. Ưu Điểm Của Phương Pháp SYSGMM Trong Nghiên Cứu
Vấn đề nội sinh sẽ được kiểm soát hiệu quả với phương pháp SYSGMM. Cuối cùng, đề tài sử dụng phương pháp kiểm tra nhân quả Granger để kiểm tra mối quan hệ nhân quả giữa NIM và NII.
5.2. Vấn Đề Nội Sinh và Cách Khắc Phục Trong Mô Hình
Gujarati (2009) cho rằng các biến nội sinh xuất hiện trong mô hình sẽ làm sai lệch các kết quả ước lượng của OLS. Các phần dư sẽ không tương quan với các biến phụ thuộc. Theo nghiên cứu của Ahamed (2017) cho rằng: (i) vì các giá trị trong quá khứ có thể ảnh hưởng tới giá trị hiện tại của các biến, cụ thể là biến lợi nhuận và chất lượng tài sản; (ii) vì các biến giải thích có thể không hoàn toàn là ngoại sinh.
VI. Kết Luận và Khuyến Nghị Cho NHTM Việt Nam
Nghiên cứu bổ sung bằng chứng sự đánh đổi giữa mục tiêu tập trung hoạt động truyền thống và phi truyền thống đối với NHTM. Nghiên cứu đề xuất giải pháp trong hoạch định chính sách và mục tiêu quản trị của các nhà quản lý ngân hàng. Các kiến nghị này được kỳ vọng sẽ giúp các NHTM VN có chính sách phù hợp để theo đuổi mục tiêu lợi nhuận.
6.1. Tóm Tắt Kết Quả Nghiên Cứu và Ý Nghĩa
Nghiên cứu bổ sung bằng chứng sự đánh đổi giữa mục tiêu tập trung hoạt động truyền thống và phi truyền thống đối với NHTM.
6.2. Khuyến Nghị Chính Sách và Quản Trị Cho NHTM
Nghiên cứu đề xuất giải pháp trong hoạch định chính sách và mục tiêu quản trị của các nhà quản lý ngân hàng. Các kiến nghị này được kỳ vọng sẽ giúp các NHTM VN có chính sách phù hợp để theo đuổi mục tiêu lợi nhuận.
