Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI, việc phát triển năng lực người học trở thành mục tiêu trọng tâm của chương trình giáo dục phổ thông. Theo đó, ngành giáo dục Việt Nam chuyển từ chương trình dựa trên nội dung sang chương trình định hướng phát triển năng lực, nhằm giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Môn Tiếng Việt lớp 1, là môn học nền tảng, đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh tiểu học. Tuy nhiên, việc sử dụng tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt lớp 1 theo định hướng phát triển năng lực còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc thiết kế và áp dụng tài liệu phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh đầu cấp.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng bộ tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt cho học sinh lớp 1 theo định hướng phát triển năng lực, phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông 2018, đồng thời khảo sát thực trạng sử dụng tài liệu này tại các trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng trong năm học 2021-2022. Nghiên cứu tập trung vào việc phát triển kỹ năng đọc, viết, nói, nghe và khả năng vận dụng kiến thức ngôn ngữ trong thực tế, góp phần nâng cao chất lượng dạy học và phát triển toàn diện năng lực tiếng Việt cho học sinh.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp tài liệu tự chọn có tính tích hợp cao, đáp ứng nhu cầu đa dạng của học sinh, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong việc tổ chức dạy học phát triển năng lực. Kết quả nghiên cứu góp phần đổi mới nội dung và phương pháp dạy học Tiếng Việt lớp 1, tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh tiểu học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết về năng lực và dạy học phát triển năng lực, trong đó năng lực được hiểu là sự kết hợp giữa kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân như hứng thú, ý chí để thực hiện thành công các hoạt động trong điều kiện cụ thể. Chương trình giáo dục phổ thông 2018 xác định năng lực cốt lõi gồm: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo.

Lý thuyết dạy học phát triển năng lực nhấn mạnh việc tổ chức các hoạt động học tập tích cực, sáng tạo, cá nhân hóa và phân hóa dựa trên nhu cầu, sở thích của học sinh. Phương pháp này giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng tự học suốt đời. Ngoài ra, nghiên cứu còn vận dụng các nguyên tắc thiết kế tài liệu dạy học tự chọn, đảm bảo tính hấp dẫn, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1, đồng thời tích hợp các kỹ năng ngôn ngữ cơ bản: đọc, viết, nói, nghe.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực, dạy học phát triển năng lực, dạy học tự chọn, đặc điểm tâm sinh lý học sinh đầu cấp tiểu học, nguyên tắc thiết kế tài liệu dạy học tự chọn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn.

  • Nguồn dữ liệu: Tài liệu lý luận về năng lực và dạy học phát triển năng lực; chương trình giáo dục phổ thông 2018; sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 1; khảo sát thực trạng sử dụng tài liệu dạy học tự chọn tại 4 trường tiểu học ở huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng; thực nghiệm sư phạm với 78 học sinh lớp 1A1 và 1A2 trường Tiểu học Đông Sơn.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa tài liệu lý luận; điều tra bằng bảng hỏi với 24 giáo viên và tổ trưởng chuyên môn; quan sát và đánh giá kết quả thực nghiệm; thống kê định lượng kết quả khảo sát và thực nghiệm bằng phương pháp tính điểm trung bình và tỷ lệ phần trăm.

  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát và thu thập dữ liệu thực tiễn trong năm học 2021-2022; xây dựng và thiết kế tài liệu dạy học tự chọn trong năm 2022; thực nghiệm sư phạm và đánh giá hiệu quả tài liệu trong cùng năm học.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 24 giáo viên và tổ trưởng chuyên môn, cỡ mẫu thực nghiệm gồm 78 học sinh lớp 1. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện tại các trường tiểu học tiêu biểu trong huyện Thủy Nguyên. Lý do lựa chọn phương pháp phân tích định lượng nhằm đánh giá mức độ nhận thức, thực trạng sử dụng và hiệu quả của tài liệu dạy học tự chọn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về vai trò tài liệu dạy học tự chọn: 83,3% giáo viên đánh giá việc sử dụng tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt lớp 1 là rất cần thiết, 10,6% đánh giá cần thiết, chỉ 5,9% còn phân vân. Điều này cho thấy đa số giáo viên đã nhận thức đúng tầm quan trọng của tài liệu tự chọn trong phát triển năng lực học sinh.

  2. Mục tiêu sử dụng tài liệu tự chọn: Giáo viên đánh giá cao các mục tiêu như phát hiện năng lực cá nhân (điểm trung bình 4,81/5), góp phần giáo dục năng khiếu (4,00/5), đạt mục tiêu giáo dục tiểu học (4,91/5). Tuy nhiên, các tiêu chí như thực hiện dạy học phân hóa theo năng lực và phát triển năng lực tự chủ, tự học có điểm trung bình thấp hơn, khoảng 3,6-3,7, cho thấy cần tăng cường hơn nữa các nội dung này.

  3. Nguyên tắc dạy học tự chọn: Giáo viên đánh giá nguyên tắc phù hợp với độ tuổi học sinh đạt điểm trung bình 2,0 (trên thang 3), nguyên tắc phù hợp điều kiện nhà trường đạt 2,64, còn nguyên tắc phát triển chiều sâu kiến thức và kỹ năng cơ bản chưa được thực hiện tốt.

  4. Thực trạng sử dụng tài liệu tự chọn: Hình thức sử dụng phổ biến nhất là tự chọn trong giờ học trên lớp (điểm trung bình 2,4), tiếp theo là tự chọn ngoài giờ học (2,24). Các hình thức như tự chọn không bắt buộc hay theo nhu cầu, sở thích học sinh ít được áp dụng. Giáo viên cho biết học sinh lớp 1 còn nhiều hạn chế về sự tập trung và tính chủ động, do đó việc tổ chức dạy học tự chọn còn gặp khó khăn.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên đã nhận thức đúng về vai trò quan trọng của tài liệu dạy học tự chọn trong phát triển năng lực tiếng Việt cho học sinh lớp 1, phù hợp với quan điểm đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực. Tuy nhiên, việc thực hiện các nguyên tắc thiết kế và sử dụng tài liệu còn hạn chế, đặc biệt là về phát triển chiều sâu kiến thức và kỹ năng, cũng như việc áp dụng các hình thức dạy học tự chọn đa dạng.

Nguyên nhân có thể do giáo viên còn thiếu kỹ năng xây dựng và tổ chức dạy học theo hướng phát triển năng lực, đồng thời tài liệu tự chọn hiện tại chưa thực sự hấp dẫn và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh đầu cấp. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc phát triển tài liệu dạy học tự chọn cần đảm bảo tính cá nhân hóa, tích hợp kỹ năng và tạo hứng thú học tập cho học sinh.

Việc sử dụng biểu đồ phân phối điểm số học sinh trong thực nghiệm sư phạm cho thấy học sinh sử dụng tài liệu tự chọn có sự tiến bộ rõ rệt về kỹ năng đọc, viết và giao tiếp so với nhóm đối chứng. Điều này khẳng định tính hiệu quả của tài liệu được xây dựng theo định hướng phát triển năng lực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển và hoàn thiện tài liệu dạy học tự chọn: Thiết kế tài liệu đảm bảo tính hấp dẫn, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1, tích hợp các kỹ năng đọc, viết, nói, nghe và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng. Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Tổ chức bồi dưỡng, nâng cao năng lực giáo viên: Đào tạo kỹ năng xây dựng và sử dụng tài liệu dạy học tự chọn theo định hướng phát triển năng lực, tập trung vào phương pháp dạy học tích cực, phân hóa và cá nhân hóa. Thời gian: 3-6 tháng. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Xây dựng kế hoạch triển khai dạy học tự chọn linh hoạt: Khuyến khích áp dụng đa dạng hình thức dạy học tự chọn trong và ngoài giờ học, phù hợp với nhu cầu và sở thích học sinh, tạo môi trường học tập tích cực, sáng tạo. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: Ban giám hiệu các trường tiểu học.

  4. Tăng cường đánh giá và phản hồi: Xây dựng hệ thống tiêu chí đánh giá năng lực học sinh dựa trên kết quả sử dụng tài liệu tự chọn, đồng thời thu thập ý kiến phản hồi từ giáo viên, học sinh và phụ huynh để điều chỉnh, cải tiến tài liệu và phương pháp dạy học. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Giáo viên, tổ chuyên môn, nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nâng cao hiểu biết và kỹ năng thiết kế, sử dụng tài liệu dạy học tự chọn, áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực phù hợp với học sinh lớp 1.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và triển khai dạy học tự chọn, đảm bảo chất lượng giáo dục theo định hướng phát triển năng lực.

  3. Nghiên cứu sinh và học viên cao học ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển đề tài nghiên cứu liên quan.

  4. Nhà biên soạn sách giáo khoa và tài liệu giáo dục: Căn cứ vào các nguyên tắc thiết kế và thực trạng sử dụng tài liệu để xây dựng sản phẩm phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần xây dựng tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt lớp 1 theo định hướng phát triển năng lực?
    Việc này giúp học sinh phát triển toàn diện kỹ năng ngôn ngữ, tăng tính chủ động, sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

  2. Đặc điểm tâm sinh lý của học sinh lớp 1 ảnh hưởng thế nào đến thiết kế tài liệu?
    Học sinh lớp 1 có khả năng chú ý ngắn, tư duy cụ thể, thích hoạt động vận động và trò chơi trí tuệ, do đó tài liệu cần sinh động, hấp dẫn, tích hợp các hoạt động thực hành và trò chơi.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu lý luận kết hợp khảo sát thực trạng bằng bảng hỏi với giáo viên, quan sát thực nghiệm sư phạm và phân tích thống kê định lượng.

  4. Hiệu quả của tài liệu dạy học tự chọn được đánh giá như thế nào?
    Qua thực nghiệm sư phạm với 78 học sinh, tài liệu giúp nâng cao kỹ năng đọc, viết, nói, nghe và phát triển năng lực tiếng Việt, thể hiện qua sự tiến bộ về điểm số và thái độ học tập.

  5. Làm thế nào để giáo viên áp dụng hiệu quả tài liệu tự chọn trong giảng dạy?
    Giáo viên cần được bồi dưỡng kỹ năng tổ chức dạy học tích cực, phân hóa theo năng lực học sinh, linh hoạt trong lựa chọn hình thức dạy học và thường xuyên đánh giá, điều chỉnh phương pháp.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về xây dựng tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt lớp 1 theo định hướng phát triển năng lực, phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông 2018.
  • Thực trạng khảo sát tại huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng cho thấy giáo viên nhận thức đúng vai trò của tài liệu tự chọn nhưng việc sử dụng và thiết kế còn nhiều hạn chế.
  • Bộ tài liệu dạy học tự chọn được xây dựng đáp ứng nguyên tắc phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1, tích hợp kỹ năng ngôn ngữ và phát triển năng lực.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh tính hiệu quả của tài liệu trong việc nâng cao kỹ năng và năng lực tiếng Việt cho học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp phát triển tài liệu, bồi dưỡng giáo viên và tổ chức dạy học tự chọn nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

Next steps: Triển khai bồi dưỡng giáo viên, hoàn thiện tài liệu và mở rộng thực nghiệm tại các địa phương khác.

Call to action: Các nhà quản lý, giáo viên và nhà nghiên cứu cần phối hợp để áp dụng và phát triển tài liệu dạy học tự chọn, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học theo định hướng phát triển năng lực.