I. Khám phá cơ sở lý luận quản lý chi ngân sách nhà nước XDCB
Quản lý chi ngân sách nhà nước (NSNN) trong đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) là một trụ cột của quản lý tài chính công, giữ vai trò quyết định đến hiệu quả của vốn đầu tư công và sự phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội. Về bản chất, đây là quá trình các cơ quan nhà nước có thẩm quyền thực hiện phân phối và sử dụng quỹ NSNN để đầu tư vào các công trình XDCB, nhằm tái sản xuất và mở rộng tài sản cố định quốc gia. Hoạt động này không chỉ tuân thủ nghiêm ngặt Luật Ngân sách nhà nước và Luật Đầu tư công mà còn phải đảm bảo các nguyên tắc cốt lõi: chi đúng đối tượng, đúng mục đích, tiết kiệm và hiệu quả. Theo luận văn của Trần Thị Ánh Chung (2020), chi đầu tư XDCB từ NSNN có những đặc điểm riêng biệt: chiếm tỷ trọng lớn trong tổng chi ngân sách, nguồn vốn thuộc sở hữu toàn dân nên thiếu vắng "chủ sở hữu" thực sự, và quy trình cấp phát, sử dụng, giám sát vô cùng phức tạp. Chính vì những đặc thù này, việc nâng cao hiệu quả quản lý chi NSNN trở thành nhiệm vụ cấp thiết, đặc biệt ở cấp huyện như Vĩnh Thạnh, nơi nguồn lực còn hạn chế. Quản lý hiệu quả không chỉ giúp đạt được các mục tiêu phát triển mà còn góp phần phòng chống lãng phí, tham nhũng trong đầu tư xây dựng, đảm bảo kỷ luật tài chính và tạo nền tảng vững chắc cho sự tăng trưởng bền vững của địa phương.
1.1. Các khái niệm cốt lõi trong quản lý vốn đầu tư công
Để hiểu sâu về lĩnh vực này, cần nắm vững các khái niệm nền tảng. Chi ngân sách nhà nước là việc phân phối và sử dụng quỹ NSNN để thực hiện chức năng của nhà nước. Đầu tư xây dựng cơ bản là hoạt động bỏ vốn để tạo ra tài sản cố định, xây dựng mới hoặc cải tạo cơ sở hạ tầng. Do đó, chi đầu tư XDCB từ NSNN là quá trình nhà nước sử dụng ngân sách để đầu tư vào các dự án hạ tầng kỹ thuật, kinh tế và xã hội. Tại cấp huyện, hoạt động này chịu sự điều phối của các cơ quan chuyên môn như Phòng tài chính - kế hoạch huyện Vĩnh Thạnh và Kho bạc nhà nước huyện Vĩnh Thạnh, tuân thủ các quy định về phân cấp ngân sách.
1.2. Vai trò và nguyên tắc kiểm soát chi ngân sách nhà nước
Vai trò của quản lý chi NSNN trong đầu tư XDCB là vô cùng quan trọng. Nó đảm bảo nguồn lực công được sử dụng đúng mục tiêu, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm và cải thiện đời sống người dân. Việc quản lý phải tuân thủ các nguyên tắc vàng: chi đúng đối tượng được quy định, tôn trọng cân đối tài chính tổng thể, đảm bảo tiết kiệm và hiệu quả tối đa, và tuân thủ nghiêm ngặt trình tự đầu tư xây dựng. Việc kiểm soát chi ngân sách nhà nước chặt chẽ giúp ngăn chặn đầu tư dàn trải, thất thoát và lãng phí, từ đó nâng cao hiệu quả sử dụng vốn ngân sách nhà nước.
II. Thách thức trong quản lý chi NSNN đầu tư XDCB tại Vĩnh Thạnh
Huyện Vĩnh Thạnh, tỉnh Bình Định, là một huyện miền núi với nhiều đặc điểm kinh tế xã hội còn khó khăn, do đó, vốn đầu tư công từ NSNN có ý nghĩa sống còn đối với sự phát triển. Giai đoạn 2014-2018, công tác quản lý chi NSNN trong đầu tư XDCB tại đây đã đạt được những thành tựu nhất định, góp phần thay đổi diện mạo hạ tầng. Tuy nhiên, nghiên cứu của Trần Thị Ánh Chung (2020) đã chỉ ra nhiều hạn chế và thách thức tồn tại dai dẳng. Thực trạng quản lý chi ngân sách cho thấy công tác quy hoạch và đầu tư còn dàn trải, thiếu tập trung. Nhiều dự án triển khai chậm tiến độ do vướng mắc trong giải phóng mặt bằng và năng lực quản lý của một số chủ đầu tư còn yếu kém. Tình trạng nợ đọng trong xây dựng cơ bản vẫn còn tồn tại, gây áp lực lên tài chính địa phương tỉnh Bình Định. Những yếu kém này không chỉ xuất phát từ các vấn đề trong từng khâu của quy trình quản lý, từ lập dự toán đến quyết toán, mà còn bắt nguồn từ những nguyên nhân sâu xa liên quan đến năng lực của bộ máy quản lý và sự thiếu đồng bộ của các cơ chế, chính sách. Việc nhận diện rõ những thách thức này là bước đi tiên quyết để tìm ra giải pháp phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý chi NSNN.
2.1. Hạn chế trong lập và phân bổ ngân sách cho đầu tư phát triển
Công tác lập dự toán chi đầu tư XDCB tại huyện Vĩnh Thạnh đôi khi chưa sát với thực tế, dẫn đến việc phải điều chỉnh nhiều lần trong năm. Việc phân bổ ngân sách cho đầu tư phát triển còn mang tính bình quân, chưa thực sự ưu tiên cho các dự án trọng điểm có sức lan tỏa lớn. Hơn nữa, việc giao kế hoạch vốn đôi khi còn chậm, ảnh hưởng đến tiến độ giải ngân vốn đầu tư xây dựng cơ bản của các dự án, đặc biệt là vào các tháng đầu năm.
2.2. Bất cập trong quy trình cấp phát và thanh toán vốn đầu tư
Quy trình kiểm soát chi tại Kho bạc nhà nước huyện Vĩnh Thạnh tuy đã tuân thủ quy định nhưng đôi khi còn cứng nhắc, gây chậm trễ trong thanh toán. Công tác quyết toán vốn đầu tư các dự án hoàn thành còn nhiều tồn tại, một số dự án chậm nộp báo cáo quyết toán, gây khó khăn cho việc tổng hợp và đánh giá hiệu quả sử dụng vốn ngân sách nhà nước. Tình trạng nợ đọng xây dựng cơ bản, dù đã được kiểm soát, vẫn là một thách thức lớn cần giải quyết triệt để.
2.3. Nguyên nhân từ năng lực quản lý và cơ chế giám sát
Nguồn nhân lực tại các đơn vị như Phòng tài chính - kế hoạch huyện Vĩnh Thạnh và các ban quản lý dự án đôi khi còn thiếu kinh nghiệm thực tiễn. Năng lực một số chủ đầu tư, đặc biệt ở cấp xã, còn hạn chế. Bên cạnh đó, công tác thanh tra, kiểm toán chi đầu tư xây dựng dù đã được thực hiện nhưng chưa thường xuyên và quyết liệt, hiệu quả răn đe, phòng ngừa vi phạm chưa cao. Đây là những kẽ hở có thể dẫn đến lãng phí, thất thoát trong quản lý vốn đầu tư công.
III. Phương pháp hoàn thiện 4 giai đoạn quản lý chi NSNN đầu tư XDCB
Để khắc phục những hạn chế đang tồn tại, việc hoàn thiện toàn diện quy trình quản lý chi NSNN trong đầu tư XDCB là giải pháp mang tính hệ thống và bền vững. Luận văn của Trần Thị Ánh Chung (2020) đề xuất các giải pháp tập trung vào 4 giai đoạn cốt lõi của chu trình ngân sách: lập dự toán, phân bổ, kiểm soát chi và quyết toán. Mục tiêu là xây dựng một cơ chế quản lý tài chính dự án đầu tư minh bạch, chặt chẽ và hiệu quả hơn tại huyện Vĩnh Thạnh. Đối với khâu lập dự toán, cần nâng cao chất lượng khảo sát, đánh giá ban đầu để các con số đưa ra phải sát với thực tế, tránh tình trạng dàn trải và phải điều chỉnh liên tục. Trong phân bổ vốn, cần tuân thủ triệt để các nguyên tắc, tiêu chí theo Luật Đầu tư công, ưu tiên vốn cho các dự án dở dang, công trình trọng điểm, tránh khởi công mới tràn lan khi chưa cân đối được nguồn lực. Giai đoạn kiểm soát chi cần sự phối hợp nhịp nhàng giữa chủ đầu tư, Phòng tài chính - kế hoạch huyện Vĩnh Thạnh và Kho bạc Nhà nước. Cuối cùng, công tác quyết toán phải được siết chặt kỷ luật, xử lý nghiêm các trường hợp chậm trễ. Việc cải thiện đồng bộ cả 4 giai đoạn sẽ tạo ra một quy trình vận hành trơn tru, giúp nâng cao hiệu quả quản lý chi NSNN một cách thực chất.
3.1. Cải tiến công tác lập và giao dự toán chi ngân sách
Giải pháp quan trọng là nâng cao chất lượng dự báo và xây dựng kế hoạch đầu tư trung hạn 5 năm làm cơ sở cho việc lập dự toán hàng năm. Cần đảm bảo các dự án được đưa vào dự toán phải có đầy đủ thủ tục đầu tư theo quy định. Việc giao dự toán cần được thực hiện sớm ngay từ đầu năm để các chủ đầu tư chủ động triển khai, đẩy nhanh tiến độ giải ngân vốn đầu tư xây dựng cơ bản.
3.2. Tối ưu hóa việc kiểm soát chi ngân sách nhà nước tại Kho bạc
Cần tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong quy trình cấp phát và thanh toán vốn đầu tư. Đồng thời, cần có sự hướng dẫn, đối thoại thường xuyên giữa Kho bạc Nhà nước và các chủ đầu tư để tháo gỡ kịp thời các vướng mắc về hồ sơ, thủ tục. Việc kiểm soát chi ngân sách nhà nước phải dựa trên nguyên tắc "kiểm soát trước, thanh toán sau" nhưng vẫn cần linh hoạt để không làm ảnh hưởng đến tiến độ thi công.
3.3. Siết chặt kỷ luật trong công tác quyết toán vốn đầu tư
Cần quy định rõ trách nhiệm của người đứng đầu các đơn vị, chủ đầu tư trong việc lập và trình duyệt báo cáo quyết toán dự án hoàn thành đúng thời hạn. Kiên quyết không bố trí vốn cho các dự án mới của những chủ đầu tư có dự án cũ chậm quyết toán. Công khai danh sách các dự án chậm quyết toán để tăng cường giám sát từ cộng đồng, góp phần giảm thiểu nợ đọng và thất thoát vốn.
IV. Cách nâng cao năng lực giám sát quản lý chi NSNN đầu tư XDCB
Bên cạnh việc hoàn thiện quy trình, yếu tố con người và cơ chế giám sát đóng vai trò quyết định đến sự thành công của công tác quản lý chi NSNN trong đầu tư XDCB. Một quy trình dù hoàn hảo đến đâu cũng không thể phát huy hiệu quả nếu thiếu một bộ máy thực thi đủ năng lực và một hệ thống giám sát chặt chẽ. Do đó, các giải pháp cần tập trung vào việc nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho đội ngũ cán bộ trực tiếp làm công tác quản lý tài chính công tại huyện Vĩnh Thạnh. Cần thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn, cập nhật các quy định mới của Luật Ngân sách nhà nước và các văn bản liên quan. Song song đó, phải tăng cường vai trò và hiệu lực của công tác thanh tra, kiểm toán chi đầu tư xây dựng. Hoạt động này cần được tiến hành định kỳ, đột xuất, tập trung vào các dự án có quy mô lớn, phức tạp hoặc có dấu hiệu rủi ro. Việc xử lý vi phạm phải kịp thời, nghiêm minh, không có vùng cấm. Đồng thời, cần phát huy vai trò giám sát của Hội đồng nhân dân và cộng đồng dân cư trong suốt quá trình đầu tư, từ khâu quyết định chủ trương đến khi nghiệm thu đưa công trình vào sử dụng. Sự kết hợp giữa "kiểm soát bên trong" và "giám sát bên ngoài" sẽ tạo ra một cơ chế vận hành minh bạch, hiệu quả, góp phần phòng chống lãng phí, tham nhũng trong đầu tư xây dựng.
4.1. Đào tạo và phát triển nguồn nhân lực quản lý tài chính
Cần xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ thường xuyên cho cán bộ Phòng tài chính - kế hoạch huyện Vĩnh Thạnh, Kho bạc Nhà nước và các ban quản lý dự án. Chú trọng đào tạo các kỹ năng về lập, thẩm định dự án, quản lý hợp đồng và thanh quyết toán. Đồng thời, cần có chính sách đãi ngộ hợp lý để thu hút và giữ chân cán bộ có năng lực, tâm huyết.
4.2. Tăng cường hiệu quả thanh tra kiểm toán chi đầu tư xây dựng
Hoạt động thanh tra, kiểm tra cần được đổi mới theo hướng dựa trên đánh giá rủi ro, tập trung vào những khâu, những dự án tiềm ẩn nguy cơ sai phạm cao. Kết luận thanh tra, kiểm toán phải được công khai và theo dõi chặt chẽ việc thực hiện các kiến nghị. Cần phối hợp tốt hơn giữa các cơ quan thanh tra, kiểm toán và các cơ quan pháp luật để xử lý nghiêm các hành vi vi phạm.
V. Đánh giá hiệu quả quản lý chi NSNN đầu tư XDCB tại Vĩnh Thạnh
Việc đánh giá hiệu quả sử dụng vốn ngân sách nhà nước là thước đo chính xác nhất cho chất lượng công tác quản lý. Tại huyện Vĩnh Thạnh, giai đoạn 2014-2018, công tác quản lý chi NSNN trong đầu tư XDCB đã mang lại những kết quả tích cực. Nhiều công trình hạ tầng giao thông, thủy lợi, trường học, trạm y tế đã được đầu tư xây dựng, góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội, cải thiện đời sống nhân dân và thực hiện mục tiêu giảm nghèo bền vững. Luận văn của Trần Thị Ánh Chung (2020) chỉ ra rằng, tỷ lệ giải ngân vốn đầu tư xây dựng cơ bản hàng năm đạt mức khá, cơ cấu đầu tư dần chuyển dịch theo hướng tích cực, tập trung hơn vào các ngành kinh tế mũi nhọn. Tuy nhiên, nếu xét trên các tiêu chí hiệu quả sâu hơn, vẫn còn những điểm cần cải thiện. Tình trạng đầu tư dàn trải vẫn còn, một số công trình sau khi hoàn thành chưa phát huy hết công suất thiết kế. Tỷ lệ nợ đọng xây dựng cơ bản tuy có giảm nhưng vẫn còn ở mức cần lưu ý. Các số liệu thống kê về quyết toán vốn đầu tư cho thấy vẫn còn tình trạng chậm trễ. Những phân tích này cung cấp một bức tranh toàn diện, không chỉ ghi nhận thành tựu mà còn chỉ rõ những "điểm nghẽn" trong thực trạng quản lý chi ngân sách, làm cơ sở thực tiễn vững chắc cho việc đề xuất các giải pháp hoàn thiện trong tương lai.
5.1. Những thành tựu đạt được trong giai đoạn 2014 2018
Giai đoạn này chứng kiến sự tăng trưởng đáng kể về quy mô vốn đầu tư công trên địa bàn huyện. Hệ thống cơ sở hạ tầng được cải thiện rõ rệt, đặc biệt là giao thông nông thôn và các công trình phục vụ sản xuất. Công tác quản lý đã từng bước đi vào nề nếp, tuân thủ tốt hơn các quy định của Luật Đầu tư công và các văn bản hướng dẫn. Nhận thức và trách nhiệm của các chủ đầu tư, đơn vị liên quan đã được nâng lên một bước.
5.2. Phân tích các chỉ số về nợ đọng và tiến độ quyết toán
Số liệu cho thấy khối lượng nợ đọng xây dựng cơ bản đã giảm dần qua các năm, thể hiện nỗ lực của chính quyền huyện trong việc siết chặt kỷ luật tài chính. Tuy nhiên, tỷ lệ vốn đầu tư được quyết toán so với dự toán vẫn chưa đạt mức lý tưởng. Phân tích sâu hơn cho thấy nguyên nhân chủ yếu đến từ năng lực hạn chế của một số chủ đầu tư và những vướng mắc trong khâu hoàn thiện hồ sơ, thủ tục.
VI. Định hướng tương lai cho quản lý chi NSNN đầu tư XDCB Vĩnh Thạnh
Hoàn thiện quản lý chi NSNN trong đầu tư XDCB tại huyện Vĩnh Thạnh không phải là công việc một sớm một chiều mà là một quá trình liên tục, đòi hỏi sự quyết tâm chính trị và hành động đồng bộ. Định hướng trong thời gian tới là phải chuyển từ quản lý theo quy trình sang quản lý theo kết quả đầu ra, lấy hiệu quả kinh tế - xã hội của dự án làm thước đo cao nhất. Cần tiếp tục rà soát, hoàn thiện các quy định quản lý nội bộ cho phù hợp với đặc điểm kinh tế xã hội huyện Vĩnh Thạnh và các quy định mới của pháp luật. Việc phân bổ ngân sách cho đầu tư phát triển cần gắn chặt với quy hoạch phát triển của huyện và của tỉnh Bình Định, tập trung nguồn lực cho các dự án thực sự cấp thiết và có khả năng tạo động lực phát triển. Đặc biệt, cần tăng cường công khai, minh bạch trong mọi khâu của quá trình đầu tư, từ công bố danh mục dự án, kết quả đấu thầu đến tiến độ giải ngân và báo cáo quyết toán. Sự giám sát của người dân và xã hội là công cụ hữu hiệu nhất để phòng chống lãng phí, tham nhũng trong đầu tư xây dựng. Bên cạnh các giải pháp từ cấp huyện, những kiến nghị đối với tỉnh Bình Định và các bộ, ngành Trung ương về việc hoàn thiện cơ chế chính sách cũng rất quan trọng, nhằm tạo ra một hành lang pháp lý đồng bộ, thuận lợi cho việc nâng cao hiệu quả quản lý chi NSNN tại địa phương.
6.1. Các kiến nghị đối với chính quyền địa phương và tỉnh Bình Định
Huyện Vĩnh Thạnh cần quyết liệt hơn trong việc chỉ đạo xử lý dứt điểm nợ đọng XDCB và các dự án chậm tiến độ. Đối với tỉnh Bình Định, cần xem xét tăng thêm phân cấp, trao quyền tự chủ cao hơn cho huyện đi đôi với tăng cường kiểm tra, giám sát. Tỉnh cũng cần quan tâm hỗ trợ huyện trong công tác đào tạo cán bộ và thu hút các nguồn vốn đầu tư khác ngoài ngân sách.
6.2. Tầm nhìn phát triển gắn với hiệu quả sử dụng vốn đầu tư công
Tầm nhìn dài hạn là mỗi đồng vốn đầu tư công phải mang lại lợi ích tối đa cho cộng đồng. Điều này đòi hỏi một sự thay đổi trong tư duy, xem xét hiệu quả của cả vòng đời dự án thay vì chỉ tập trung vào giai đoạn xây dựng. Việc áp dụng các tiêu chí đánh giá hiệu quả đầu tư một cách khoa học và minh bạch sẽ là chìa khóa để đảm bảo nguồn lực NSNN được sử dụng một cách khôn ngoan, phục vụ đắc lực cho sự phát triển bền vững của huyện Vĩnh Thạnh.
