I. Tổng Quan Về Biến Đổi Kiến Trúc Làng Cơ Tu Thực Trạng
Luận án tập trung vào biến đổi không gian kiến trúc của làng Cơ Tu ở Quảng Nam, một vấn đề cấp thiết trong bối cảnh hiện nay. Người Cơ Tu, với khoảng 75.000 người, sinh sống chủ yếu ở dãy Trường Sơn, đặc biệt tập trung tại Quảng Nam. Văn hóa Cơ Tu rất độc đáo, thể hiện qua hai di sản văn hóa phi vật thể quốc gia: Nghề dệt thổ cẩm và múa Tâng tung Da dá. Kiến trúc làng truyền thống mang nhiều giá trị đặc sắc, thể hiện ở các cấp độ không gian khác nhau: mạng lưới phân bố làng, không gian cư trú, không gian cộng đồng với Nhà Gươl và sân chung, nhà dài. Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa, xây dựng nông thôn mới, và biến đổi tự nhiên, văn hóa xã hội đang tác động mạnh mẽ đến kiến trúc làng. Một số làng được bảo tồn, tái thiết, nhưng nhiều làng khác đang mất đi giá trị truyền thống, "Kinh hóa".
1.1. Biến Đổi Kiến Trúc Làng Dân Tộc Thiểu Số Xu Hướng Chung
Trên thế giới và ở Việt Nam, biến đổi không gian kiến trúc của các làng dân tộc thiểu số là một xu hướng tất yếu. Quá trình toàn cầu hóa, đô thị hóa, và phát triển kinh tế - xã hội đã mang đến những thay đổi sâu sắc trong đời sống của người dân, kéo theo sự biến đổi về kiến trúc và không gian sống. Nghiên cứu về sự biến đổi này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quá trình biến đổi văn hóa và tìm ra các giải pháp bảo tồn phù hợp. Các nghiên cứu trước đây tập trung vào các khía cạnh khác nhau của sự biến đổi này, từ tác động của du lịch đến vai trò của quy hoạch làng Cơ Tu trong việc bảo tồn kiến trúc truyền thống.
1.2. Bản Sắc Văn Hóa Cơ Tu Nền Tảng Cho Nghiên Cứu Kiến Trúc
Bản sắc văn hóa Cơ Tu là yếu tố then chốt trong việc nghiên cứu kiến trúc làng Cơ Tu. Việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, đặc biệt là kiến trúc truyền thống, đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng làng Cơ Tu có bản sắc riêng. Nghiên cứu này cần xem xét các yếu tố văn hóa như phong tục tập quán, tín ngưỡng, và các hoạt động sinh hoạt cộng đồng để hiểu rõ hơn về ý nghĩa và giá trị của không gian kiến trúc trong đời sống của người Cơ Tu. Theo tác giả luận án "Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển KT-XH".
II. Các Vấn Đề Thách Thức Biến Đổi Kiến Trúc Làng Cơ Tu
Thực tiễn cho thấy nhiều làng Cơ Tu được quy hoạch xây dựng không đáp ứng điều kiện sinh kế mới, xa lạ với văn hóa truyền thống, khiến người dân không hài lòng. Một số làng đã biến đổi không gian theo hướng từ bỏ giá trị truyền thống, "Kinh hóa". Điều này đặt ra những thách thức lớn trong việc bảo tồn văn hóa Cơ Tu và phát triển bền vững. Vấn đề đặt ra là làm sao để xác định các đặc trưng chung, các giá trị cốt lõi cần duy trì, phát huy trong các đồ án quy hoạch, quản lý kiến trúc.
2.1. Quy Hoạch Làng Cơ Tu Bài Toán Giữa Bảo Tồn Và Phát Triển
Bài toán quy hoạch làng Cơ Tu là tìm ra sự cân bằng giữa bảo tồn kiến trúc truyền thống và đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Việc quy hoạch cần phải dựa trên sự hiểu biết sâu sắc về văn hóa và phong tục tập quán của người Cơ Tu, đồng thời phải đảm bảo tính khả thi và phù hợp với điều kiện thực tế. Theo luận án, thực tế đã có nhiều làng được QHXD không đáp ứng điều kiện sinh kế mới, xa lạ với văn hóa truyền thống.
2.2. Tác Động Của Du Lịch Cơ Hội Và Thách Thức Cho Làng Cơ Tu
Du lịch cộng đồng có thể mang lại cơ hội phát triển kinh tế cho làng Cơ Tu, nhưng cũng đặt ra những thách thức về bảo tồn văn hóa và kiến trúc. Cần có những giải pháp quản lý du lịch hiệu quả để đảm bảo rằng du lịch không gây ảnh hưởng tiêu cực đến bản sắc văn hóa và không gian kiến trúc của làng Cơ Tu. Nghiên cứu này cần xem xét tác động của du lịch đến biến đổi không gian kiến trúc và đề xuất các giải pháp phát triển du lịch bền vững.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Nhận Diện Biến Đổi Kiến Trúc Làng
Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu đa ngành, kết hợp giữa nhân học văn hóa, quy hoạch kiến trúc, và định cư học. Các phương pháp chính bao gồm: điều tra xã hội học, phân tích viễn thám và bản đồ, điền dã, dự báo theo kịch bản, và phương pháp chuyên gia. Việc kết hợp nhiều phương pháp giúp nghiên cứu có cái nhìn toàn diện và sâu sắc về biến đổi không gian kiến trúc của làng Cơ Tu.
3.1. Điều Tra Xã Hội Học Thu Thập Dữ Liệu Từ Cộng Đồng Cơ Tu
Điều tra xã hội học là phương pháp quan trọng để thu thập dữ liệu về đời sống, văn hóa, và quan điểm của người dân Cơ Tu về biến đổi kiến trúc. Phỏng vấn sâu cán bộ quản lý, người có uy tín, và sử dụng phiếu điều tra để phỏng vấn người dân. Dữ liệu thu thập được giúp hiểu rõ hơn về nhu cầu, mong muốn của cộng đồng, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp. Theo luận án, tổng số phiếu điều tra là 240 phiếu.
3.2. Phân Tích Viễn Thám Nhận Diện Biến Đổi Không Gian Làng Cơ Tu
Phân tích viễn thám sử dụng ảnh vệ tinh để nhận diện sự biến đổi không gian qua các mốc thời gian. Phương pháp này giúp nghiên cứu có cái nhìn tổng quan về sự thay đổi của mạng lưới dân cư, không gian cư trú, và không gian cộng đồng trong làng Cơ Tu. Luận án sử dụng ảnh viễn thám tổng quát tại 04 làng và chi tiết khu vực dân cư gắn với KGCĐ tại 40 làng trong các mốc thời điểm năm 2001-2007, 2010-2015 và 2019.
IV. Đặc Điểm Biến Đổi Kiến Trúc Làng Cơ Tu Ở Quảng Nam
Luận án nhận diện các đặc điểm biến đổi không gian kiến trúc của làng Cơ Tu ở các cấp độ khác nhau: mạng lưới dân cư, không gian cư trú, không gian cộng đồng, và công trình kiến trúc. Sự biến đổi này chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, bao gồm: tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên nhân văn, biến đổi về tổ chức sinh kế, tổ chức sống, quản trị, tổ chức cộng sinh, công nghệ và vật liệu. Theo luận án, lõi làng truyền thống là các đặc điểm biến đổi ở 4 cấp độ không gian: mạng lưới dân cư; không gian cư trú; KGCĐ và lõi làng; các công trình kiến trúc.
4.1. Biến Đổi Không Gian Cư Trú Ảnh Hưởng Đô Thị Hóa Tại Làng Cơ Tu
Sự biến đổi không gian cư trú ở làng Cơ Tu thể hiện qua sự thay đổi về quy mô, hình thức, và chức năng của nhà ở. Ảnh hưởng của đô thị hóa đã dẫn đến sự xuất hiện của các kiểu nhà mới, sử dụng vật liệu hiện đại, thay thế cho các kiểu nhà truyền thống. Cần có những giải pháp thiết kế nhà ở phù hợp với điều kiện tự nhiên, văn hóa, và kinh tế của làng Cơ Tu.
4.2. Biến Đổi Không Gian Cộng Đồng Vai Trò Của Nhà Gươl Suy Giảm
Sự biến đổi không gian cộng đồng thể hiện qua sự thay đổi về chức năng và vai trò của Nhà Gươl, sân chung, và các không gian sinh hoạt cộng đồng khác. Tác động của du lịch và sự thay đổi về lối sống có thể dẫn đến sự suy giảm vai trò của các không gian này. Cần có những giải pháp để khôi phục và phát huy giá trị của không gian cộng đồng trong đời sống của người Cơ Tu.
V. Định Hướng Phát Triển Tiếp Nối Kiến Trúc Làng Cơ Tu Truyền Thống
Luận án đề xuất định hướng phát triển không gian kiến trúc làng Cơ Tu theo hướng phát triển tiếp nối, vừa kế thừa các giá trị truyền thống, vừa tiếp nhận có chọn lọc các giá trị mới. Mô hình phát triển này bao gồm: lõi làng truyền thống cố định và không gian phát triển tiếp nối linh hoạt. Việc phát triển cần đảm bảo nâng cao điều kiện định cư, phát triển hài hòa, thân thiện, duy trì và phát huy giá trị văn hóa Cơ Tu.
5.1. Mô Hình Quy Hoạch Dựa Trên Lõi Làng Truyền Thống Cơ Tu
Mô hình quy hoạch cần dựa trên lõi làng truyền thống, bao gồm Nhà Gươl, sân chung, và các không gian sinh hoạt cộng đồng khác. Lõi làng cần được bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, đồng thời tạo không gian cho sự phát triển linh hoạt của các khu vực xung quanh. Mô hình quy hoạch này cần đảm bảo tính bền vững và phù hợp với điều kiện tự nhiên, văn hóa, và kinh tế của làng Cơ Tu.
5.2. Phát Triển Kiến Trúc Ứng Dụng Vật Liệu Địa Phương Bền Vững
Việc phát triển kiến trúc cần ưu tiên sử dụng vật liệu xây dựng địa phương, thân thiện với môi trường, và phù hợp với khí hậu. Cần khuyến khích sự sáng tạo trong thiết kế, kết hợp giữa kiến trúc truyền thống và kiến trúc hiện đại, tạo ra những công trình kiến trúc độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa Cơ Tu.
VI. Kết Luận Kiến Nghị Bảo Tồn Kiến Trúc Làng Cơ Tu Hiệu Quả
Luận án đã nhận diện các đặc điểm biến đổi không gian kiến trúc của làng Cơ Tu ở Quảng Nam, dự báo hướng biến đổi trong tương lai, và đề xuất định hướng phát triển tiếp nối. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, góp phần bảo vệ các giá trị truyền thống, nâng cao chất lượng tổ chức không gian kiến trúc, và phát triển làng Cơ Tu bền vững. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các nhà quản lý, nhà quy hoạch, kiến trúc sư, và cộng đồng dân cư để thực hiện các giải pháp bảo tồn và phát triển kiến trúc làng Cơ Tu hiệu quả.
6.1. Chính Sách Hỗ Trợ Phát Triển Du Lịch Cộng Đồng Bền Vững
Cần có các chính sách hỗ trợ phát triển du lịch cộng đồng gắn với kiến trúc và văn hóa Cơ Tu. Chính sách cần khuyến khích sự tham gia của cộng đồng vào quá trình phát triển du lịch, đồng thời đảm bảo rằng lợi ích từ du lịch được chia sẻ công bằng cho tất cả mọi người. Chính sách cần tạo điều kiện cho việc bảo tồn và phát huy các giá trị kiến trúc truyền thống trong quá trình phát triển du lịch.
6.2. Nâng Cao Nhận Thức Giá Trị Kiến Trúc Truyền Thống Cơ Tu
Cần nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị của kiến trúc truyền thống Cơ Tu. Tổ chức các hoạt động giáo dục, truyền thông để giúp người dân hiểu rõ hơn về lịch sử, văn hóa, và ý nghĩa của kiến trúc làng. Việc nâng cao nhận thức sẽ góp phần thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng vào quá trình bảo tồn và phát triển kiến trúc làng bền vững.
