Tổng quan nghiên cứu

Giảm nghèo bền vững là một trong những mục tiêu trọng yếu của Đảng và Nhà nước Việt Nam nhằm nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người nghèo, đồng thời thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng miền và các nhóm dân cư. Tỷ lệ hộ nghèo tại Việt Nam đã giảm từ 58% năm 1993 xuống còn khoảng 20,7% trong những năm gần đây, tuy nhiên, đồng bào dân tộc thiểu số vẫn chiếm gần 53% số người nghèo cả nước. Tại tỉnh Quảng Ninh, theo kết quả tổng điều tra giai đoạn 2011-2015, còn khoảng 23.050 hộ nghèo, chiếm 7,68% tổng số hộ; trong đó, các xã vùng khó khăn chiếm tỷ lệ nghèo lên đến 32,51%, và các xã đặc biệt khó khăn lên đến 63,39%. Tình trạng này phản ánh sự chênh lệch lớn về thu nhập và mức sống giữa các vùng, đặc biệt là vùng núi và đồng bằng.

Xã Tình Húc, huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh là một trong những địa phương có tỷ lệ hộ nghèo cao, với đặc điểm địa hình núi cao, dân cư chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số, điều kiện kinh tế còn nhiều khó khăn. Trong bối cảnh đó, hoạt động hỗ trợ của Mặt trận Tổ quốc (MTTQ) cấp cơ sở đóng vai trò quan trọng trong công tác giảm nghèo bền vững. Nghiên cứu nhằm mục tiêu phân tích đặc điểm nhóm hộ nghèo tại xã Tình Húc, đánh giá các hoạt động can thiệp hỗ trợ của MTTQ cấp xã trong giai đoạn 2013-2016, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả giảm nghèo bền vững tại địa phương. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc góp phần hoàn thiện chính sách và thực tiễn giảm nghèo, đồng thời hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội vùng dân tộc thiểu số và miền núi.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng các lý thuyết và mô hình sau:

  • Thuyết nhu cầu của Maslow: Phân loại nhu cầu con người thành năm cấp độ từ nhu cầu sinh lý, an toàn, giao lưu tình cảm, ngưỡng mộ đến phát huy bản ngã. Lý thuyết này giúp xác định các nhu cầu ưu tiên cần được đáp ứng trong hoạt động hỗ trợ người nghèo, đặc biệt là các nhu cầu cơ bản như an toàn và sinh kế.

  • Lý thuyết công tác xã hội nhóm (CTXH nhóm): Đây là phương pháp can thiệp nhằm tăng cường chức năng xã hội của cá nhân thông qua hoạt động nhóm, giúp các thành viên chia sẻ khó khăn, nâng cao kỹ năng xã hội và phát triển năng lực tự lực. CTXH nhóm được triển khai qua các giai đoạn: thành lập nhóm, khởi động, triển khai hoạt động, lượng giá và kết thúc.

  • Lý thuyết hệ thống: Giúp phân tích mối quan hệ tương tác giữa các thành phần trong hệ sinh thái xã hội tại địa phương, bao gồm MTTQ, các tổ chức đoàn thể, chính quyền và cộng đồng dân cư, từ đó đề xuất các giải pháp can thiệp hiệu quả.

Các khái niệm chính bao gồm: nghèo đa chiều, giảm nghèo bền vững, công tác xã hội, công tác xã hội nhóm, vai trò của MTTQ trong giảm nghèo.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu sơ cấp thu thập từ khảo sát 120 hộ nghèo tại 3 thôn nghèo nhất xã Tình Húc, phỏng vấn sâu 3 trưởng thôn, thảo luận nhóm với đại diện UBND xã, MTTQ, các hội đoàn thể và quan sát thực địa. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo của UBND xã, Sở Lao động Thương binh và Xã hội tỉnh Quảng Ninh, các văn bản pháp luật liên quan.

  • Phương pháp phân tích: Kết hợp phân tích định lượng (thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ hộ nghèo qua các năm, thu nhập bình quân) và phân tích định tính (phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm) nhằm đánh giá thực trạng và hiệu quả các hoạt động hỗ trợ.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2013-2016, thời gian phù hợp để đánh giá tác động của các hoạt động can thiệp giảm nghèo bền vững tại địa phương.

  • Lý do lựa chọn phương pháp: Phương pháp CTXH nhóm được áp dụng nhằm tăng cường sự tham gia của các hộ nghèo, phát huy nội lực cộng đồng, đồng thời thu thập thông tin đa chiều, phản ánh thực tế sinh động của người dân và các tổ chức liên quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ hộ nghèo giảm rõ rệt: Tỷ lệ hộ nghèo tại xã Tình Húc giảm từ 38,7% năm 2013 xuống còn 20,81% năm 2016, tương đương giảm gần 18% trong vòng 4 năm. Đây là kết quả tích cực cho thấy hiệu quả của các hoạt động hỗ trợ giảm nghèo bền vững.

  2. Thu nhập bình quân của hộ nghèo tăng nhưng vẫn thấp hơn chuẩn nghèo: Thu nhập bình quân/người/tháng của hộ nghèo tăng từ khoảng 300.000 VNĐ năm 2013 lên khoảng 380.000 VNĐ năm 2016, tuy nhiên vẫn thấp hơn mức chuẩn nghèo quốc gia (khoảng 420.000 VNĐ/người/tháng).

  3. Nguồn lực sản xuất hạn chế: Diện tích đất sản xuất bình quân của hộ nghèo chỉ đạt 0,3 ha/hộ, thấp hơn nhiều so với hộ thoát nghèo (0,91 ha/hộ). Phương tiện sản xuất như máy móc, thiết bị cũng còn thiếu thốn, ảnh hưởng đến năng suất lao động và hiệu quả sản xuất.

  4. Đặc điểm nhân khẩu và trình độ dân trí: Hộ nghèo có số khẩu trung bình 5,08 người/hộ, trong đó lao động chính chỉ chiếm khoảng 2,29 người/hộ, tỷ lệ người phụ thuộc cao (2,8 người). Trình độ dân trí còn thấp, với 33,33% người dân không biết chữ, ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận khoa học kỹ thuật và chính sách hỗ trợ.

Thảo luận kết quả

Việc giảm tỷ lệ hộ nghèo tại xã Tình Húc trong giai đoạn nghiên cứu phản ánh sự nỗ lực của MTTQ và các tổ chức đoàn thể trong việc vận động nguồn lực, hỗ trợ sinh kế và nâng cao nhận thức cho người dân. Thu nhập tăng nhưng vẫn chưa đạt chuẩn nghèo cho thấy cần tiếp tục củng cố và mở rộng các hoạt động hỗ trợ, đặc biệt là về vốn sản xuất và đào tạo nghề.

Nguồn lực sản xuất hạn chế, diện tích đất nhỏ hẹp và phương tiện sản xuất thiếu thốn là những rào cản lớn đối với phát triển kinh tế hộ gia đình. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về nghèo đói vùng dân tộc thiểu số miền núi, nơi điều kiện tự nhiên và hạ tầng còn nhiều khó khăn.

Tỷ lệ người phụ thuộc cao và trình độ dân trí thấp làm giảm khả năng lao động và tiếp cận thông tin, chính sách hỗ trợ, dẫn đến nguy cơ tái nghèo. Các hoạt động tuyên truyền, tập huấn nâng cao nhận thức và kỹ năng là rất cần thiết để khắc phục tình trạng này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ đường thể hiện tỷ lệ hộ nghèo qua các năm, bảng so sánh thu nhập và diện tích đất bình quân giữa hộ nghèo và hộ thoát nghèo, cũng như biểu đồ cột về trình độ dân trí và tỷ lệ lao động trong hộ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hỗ trợ vốn và vật tư sản xuất: MTTQ phối hợp với Ngân hàng Chính sách xã hội và các tổ chức tài chính vi mô để mở rộng cho vay ưu đãi, hỗ trợ cây con giống, vật tư nông nghiệp nhằm nâng cao năng suất và thu nhập hộ nghèo. Thời gian thực hiện: 1-3 năm; chủ thể: MTTQ xã, Ngân hàng Chính sách xã hội.

  2. Đẩy mạnh đào tạo nghề và chuyển giao khoa học kỹ thuật: Tổ chức các lớp tập huấn kỹ thuật canh tác, chăn nuôi, nghề phi nông nghiệp phù hợp với điều kiện địa phương, giúp người nghèo nâng cao năng lực sản xuất và tìm kiếm việc làm. Thời gian: liên tục hàng năm; chủ thể: Hội Nông dân, Hội Phụ nữ, Trung tâm dạy nghề địa phương.

  3. Nâng cao nhận thức và khắc phục tư tưởng ỷ lại: Tăng cường công tác tuyên truyền, vận động người dân chủ động vươn lên, giảm phụ thuộc vào trợ cấp, đồng thời phát huy vai trò của các tổ chức đoàn thể trong giám sát và hỗ trợ. Thời gian: liên tục; chủ thể: MTTQ, các đoàn thể xã.

  4. Phát triển hạ tầng và cải thiện điều kiện sản xuất: Đề xuất chính quyền địa phương đầu tư nâng cấp giao thông, thủy lợi, điện và các dịch vụ xã hội cơ bản để tạo điều kiện thuận lợi cho sản xuất và sinh hoạt. Thời gian: trung hạn 3-5 năm; chủ thể: UBND xã, huyện.

  5. Tăng cường phối hợp liên ngành và huy động nguồn lực xã hội: MTTQ cần phối hợp chặt chẽ với các cơ quan, doanh nghiệp và tổ chức xã hội để huy động nguồn lực hỗ trợ người nghèo, đồng thời xây dựng các mô hình giảm nghèo bền vững phù hợp với đặc thù địa phương. Thời gian: liên tục; chủ thể: MTTQ, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ công tác xã hội và giảm nghèo tại địa phương: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để thiết kế, triển khai các chương trình hỗ trợ người nghèo hiệu quả, đặc biệt trong vùng dân tộc thiểu số miền núi.

  2. Nhà hoạch định chính sách và quản lý nhà nước: Thông tin chi tiết về đặc điểm hộ nghèo, hiệu quả hoạt động của MTTQ giúp xây dựng chính sách giảm nghèo phù hợp, đồng thời đánh giá tác động các chương trình mục tiêu quốc gia.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và doanh nghiệp xã hội: Luận văn cung cấp mô hình can thiệp CTXH nhóm và các bài học kinh nghiệm, giúp các tổ chức này phát triển dự án hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề và nâng cao năng lực cộng đồng.

  4. Học viên, nghiên cứu sinh ngành công tác xã hội, phát triển cộng đồng: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, lý thuyết áp dụng và thực tiễn công tác xã hội trong giảm nghèo bền vững tại vùng khó khăn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Mặt trận Tổ quốc cấp cơ sở đóng vai trò gì trong giảm nghèo bền vững?
    MTTQ cấp cơ sở là cầu nối giữa chính quyền và người dân, vận động nguồn lực, tổ chức các hoạt động hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề, tư vấn và giám sát thực hiện chính sách giảm nghèo, góp phần nâng cao năng lực tự lực của hộ nghèo.

  2. Phương pháp công tác xã hội nhóm được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu?
    Phương pháp này tập trung thành lập nhóm hộ nghèo để cùng chia sẻ khó khăn, học hỏi kinh nghiệm, tiếp cận dịch vụ xã hội và hỗ trợ lẫn nhau, qua đó tăng cường năng lực và khả năng ứng phó với rủi ro, thúc đẩy giảm nghèo bền vững.

  3. Tại sao thu nhập bình quân của hộ nghèo vẫn thấp hơn chuẩn nghèo?
    Nguyên nhân chính là do hạn chế về đất đai, vốn sản xuất, trình độ dân trí thấp, phương tiện sản xuất thiếu thốn và tư tưởng ỷ lại, trông chờ vào trợ cấp nhà nước, khiến năng suất lao động và thu nhập chưa được cải thiện đáng kể.

  4. Các hoạt động hỗ trợ nào của MTTQ được đánh giá là hiệu quả nhất?
    Hoạt động hỗ trợ vay vốn ưu đãi, đào tạo nghề, tư vấn kỹ thuật, vận động nhân dân tham gia các phong trào phát triển kinh tế và xây dựng nông thôn mới được đánh giá cao, góp phần giảm tỷ lệ hộ nghèo và nâng cao đời sống.

  5. Làm thế nào để khắc phục tư tưởng ỷ lại trong cộng đồng nghèo?
    Cần tăng cường tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức, khuyến khích sự chủ động, sáng tạo của người dân, đồng thời xây dựng các mô hình hỗ trợ có tính bền vững, phát huy vai trò của các tổ chức đoàn thể trong giám sát và động viên.

Kết luận

  • Tỷ lệ hộ nghèo tại xã Tình Húc giảm từ 38,7% năm 2013 xuống còn 20,81% năm 2016, thể hiện hiệu quả các hoạt động hỗ trợ của MTTQ cấp cơ sở.
  • Thu nhập bình quân của hộ nghèo tăng nhưng vẫn thấp hơn chuẩn nghèo, do hạn chế về đất đai, vốn và trình độ dân trí.
  • Phương pháp công tác xã hội nhóm là công cụ hiệu quả trong việc nâng cao năng lực và sự tham gia của người nghèo trong các hoạt động giảm nghèo.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào hỗ trợ vốn, đào tạo nghề, nâng cao nhận thức và phát triển hạ tầng nhằm thúc đẩy giảm nghèo bền vững.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các tổ chức, chính quyền địa phương trong việc xây dựng và triển khai chính sách giảm nghèo hiệu quả.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất, mở rộng nghiên cứu đánh giá tác động dài hạn, tăng cường phối hợp liên ngành và huy động nguồn lực xã hội.

Call to action: Các cấp chính quyền, MTTQ và tổ chức xã hội cần tiếp tục đẩy mạnh hoạt động hỗ trợ, đồng hành cùng người nghèo để xây dựng cộng đồng phát triển bền vững.