Tổng quan nghiên cứu

Then Tày là một loại hình văn hóa tín ngưỡng dân gian độc đáo của người Tày, có lịch sử phát triển lâu đời và mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Theo thống kê, biểu tượng cây xuất hiện 806 lần trong tổng số 3.359 lần xuất hiện các biểu tượng khảo sát, chiếm khoảng 24%, biểu tượng chim én chiếm khoảng 16,6%, còn biểu tượng hoa chiếm tới 42,5%, cho thấy tầm quan trọng của các biểu tượng này trong Then Tày. Nghiên cứu tập trung vào hệ thống biểu tượng trong Then Tày nhằm nhận diện, phân tích và lý giải giá trị nghệ thuật cũng như văn hóa của loại hình nghệ thuật này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các văn bản Then Tày được sưu tầm và xuất bản từ nhiều địa phương miền núi phía Bắc Việt Nam, đặc biệt là vùng Thái Nguyên, trong khoảng thời gian từ đầu thế kỷ XX đến nay. Mục tiêu chính là làm rõ vai trò của biểu tượng như một phương thức nghệ thuật và tín hiệu văn hóa trong Then Tày, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa này trong đời sống đương đại. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần bảo lưu bản sắc văn hóa dân tộc Tày, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các hoạt động sưu tầm, nghiên cứu và phát huy giá trị Then Tày.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng lý thuyết biểu tượng trong các ngành khoa học xã hội và nhân văn, đặc biệt là ký hiệu học của F. De Saussure, Charles Sanders Peirce, R. Barthes và L. Trolle Hjelmslev. Biểu tượng được hiểu là hình ảnh tượng trưng có hai bình diện: cái biểu hiện (phương tiện vật chất) và cái được biểu hiện (ý nghĩa tiềm ẩn). Mô hình "siêu ký hiệu" của Barthes được sử dụng để giải mã các tầng nghĩa trực tiếp và gián tiếp của biểu tượng trong Then Tày. Ngoài ra, nghiên cứu còn dựa trên các lý thuyết về văn hóa dân gian, văn hóa tín ngưỡng và nghệ thuật dân gian nhằm làm rõ vai trò của biểu tượng trong Then Tày. Các khái niệm chính bao gồm: biểu tượng, ký hiệu học, Then Tày, môi trường sinh thái và môi trường văn hóa, cũng như phân loại biểu tượng theo nguồn gốc tự nhiên và nhân tạo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điền dã để thu thập thông tin từ các nghệ nhân và cộng đồng người Tày, kết hợp với phương pháp thống kê để định lượng tần suất xuất hiện của các biểu tượng trong các văn bản Then. Phương pháp phân tích tổng hợp được áp dụng để rút ra các nhận định về ý nghĩa và giá trị của biểu tượng. Phương pháp so sánh được sử dụng để đối chiếu các biểu tượng trong Then Tày với các hình thức Then của dân tộc khác nhằm làm rõ nét tương đồng và khác biệt. Nghiên cứu có cỡ mẫu gồm các văn bản Then Tày được sưu tầm từ nhiều địa phương, với tổng số 3.359 lần xuất hiện các biểu tượng được khảo sát. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2017, tập trung phân tích các nhóm biểu tượng tiêu biểu như cây, chim, hoa, đàn tính, nhạc xóc, cầu, mụ Dả Dỉn và lão Pú Cấy.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biểu tượng cây chiếm khoảng 24% tổng số biểu tượng khảo sát, là biểu tượng phổ biến thứ hai trong Then Tày. Cây được miêu tả dưới nhiều dạng như cây rừng, cây chuối, cây mía, cây mộc hương, thể hiện vai trò quan trọng trong môi trường sinh thái và đời sống vật chất, tinh thần của người Tày.

  2. Biểu tượng chim, đặc biệt là chim én, chiếm khoảng 16,6% tổng số biểu tượng. Chim én được xem là loài chim cao quý, biểu tượng cho sự bình yên và may mắn, xuất hiện nhiều trong Then Hỉn ẻn – loại Then đoán số mệnh.

  3. Biểu tượng hoa là biểu tượng xuất hiện nhiều nhất, chiếm khoảng 42,5%. Hoa trong Then Tày không chỉ là các loài hoa quen thuộc như hoa chuối, hoa mận, hoa bưởi mà còn có các loài hoa đặc trưng miền núi và cả hoa tưởng tượng. Hoa mang ý nghĩa nhân sinh sâu sắc, tượng trưng cho vẻ đẹp, sự tinh khiết và ước vọng của con người.

  4. Biểu tượng nhân tạo như đàn tính và nhạc xóc, cầu, mụ Dả Dỉn và lão Pú Cấy cũng đóng vai trò quan trọng trong Then Tày. Đàn tính và nhạc xóc là nhạc cụ chủ đạo trong nghi lễ Then, biểu tượng cho âm nhạc và sự giao hòa giữa con người với thế giới tâm linh. Biểu tượng cầu xuất hiện trong tất cả các văn bản Then khảo sát, dù chiếm tỷ lệ thấp (~5,45%), nhưng mang ý nghĩa kết nối, giao thông và sự vững chắc trong đời sống xã hội.

Thảo luận kết quả

Các biểu tượng trong Then Tày phản ánh mối quan hệ biện chứng giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội. Biểu tượng cây, chim, hoa xuất phát từ môi trường sinh thái, thể hiện sự gắn bó mật thiết với thiên nhiên, đồng thời chứa đựng các tầng nghĩa nhân sinh và tín ngưỡng sâu sắc. Biểu tượng nhân tạo như đàn tính, nhạc xóc và cầu phản ánh sự sáng tạo văn hóa và đời sống xã hội của người Tày. So sánh với các nghiên cứu về Then của các dân tộc khác, Then Tày có hệ thống biểu tượng phong phú và đa dạng, thể hiện bản sắc văn hóa đặc trưng. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất xuất hiện các biểu tượng và bảng phân loại biểu tượng theo nguồn gốc, giúp minh họa rõ nét vai trò và ý nghĩa của từng nhóm biểu tượng trong Then Tày.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác sưu tầm, bảo tồn các văn bản Then Tày có chứa hệ thống biểu tượng phong phú, nhằm lưu giữ giá trị văn hóa truyền thống. Thời gian thực hiện: 1-3 năm; chủ thể: các cơ quan văn hóa, trường đại học.

  2. Phát triển các chương trình giáo dục, truyền thông nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị biểu tượng trong Then Tày, góp phần bảo tồn và phát huy di sản văn hóa. Thời gian: 2 năm; chủ thể: Sở Văn hóa, các trường học địa phương.

  3. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành về Then Tày và biểu tượng, kết hợp văn hóa học, xã hội học, dân tộc học để mở rộng hiểu biết và ứng dụng trong phát triển du lịch văn hóa. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

  4. Hỗ trợ nghệ nhân Then và cộng đồng Tày trong việc duy trì và phát huy nghệ thuật Then, đặc biệt là các nghi lễ có sử dụng biểu tượng truyền thống. Thời gian: liên tục; chủ thể: chính quyền địa phương, các tổ chức văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và tín ngưỡng: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu phong phú về biểu tượng trong Then Tày, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa dân tộc thiểu số.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc giảng dạy và học tập về văn hóa dân gian, nghệ thuật biểu tượng và tín ngưỡng dân tộc.

  3. Cơ quan quản lý văn hóa và bảo tồn di sản: Cung cấp thông tin khoa học để xây dựng chính sách bảo tồn, phát huy giá trị Then Tày trong đời sống cộng đồng.

  4. Người làm công tác phát triển du lịch văn hóa: Giúp hiểu sâu sắc về giá trị văn hóa Then Tày, từ đó thiết kế các sản phẩm du lịch văn hóa đặc sắc, thu hút khách du lịch.

Câu hỏi thường gặp

  1. Then Tày là gì và có nguồn gốc từ đâu?
    Then Tày là loại hình văn hóa tín ngưỡng dân gian tổng hợp gồm ca, múa, nhạc, gắn liền với đời sống tâm linh của người Tày. Nguồn gốc Then được cho là từ thời nhà Mạc (cuối thế kỷ XVI – đầu thế kỷ XVII) tại Cao Bằng, nhưng cũng có ý kiến cho rằng Then có từ thời nguyên thủy, gắn với tín ngưỡng vạn vật hữu linh.

  2. Biểu tượng trong Then Tày có vai trò gì?
    Biểu tượng là phương thức nghệ thuật và tín hiệu văn hóa quan trọng trong Then Tày, giúp truyền tải ý nghĩa trừu tượng, phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan và đời sống xã hội của người Tày.

  3. Các nhóm biểu tượng chính trong Then Tày là gì?
    Có hai nhóm chính: biểu tượng có nguồn gốc từ môi trường sinh thái (cây, chim, hoa) và biểu tượng có nguồn gốc từ môi trường văn hóa (đàn tính, nhạc xóc, cầu, mụ Dả Dỉn, lão Pú Cấy).

  4. Làm thế nào để bảo tồn giá trị biểu tượng trong Then Tày?
    Bảo tồn cần kết hợp sưu tầm, nghiên cứu, giáo dục cộng đồng, hỗ trợ nghệ nhân và phát triển các chương trình truyền thông, đồng thời khuyến khích nghiên cứu liên ngành để nâng cao nhận thức và ứng dụng giá trị văn hóa.

  5. Biểu tượng hoa trong Then Tày có ý nghĩa gì đặc biệt?
    Hoa là biểu tượng xuất hiện nhiều nhất, tượng trưng cho vẻ đẹp, sự tinh khiết và ước vọng của con người. Hoa trong Then thường được miêu tả trên mường trời, mang ý nghĩa nhân sinh sâu sắc và giàu triết lý.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa và phân tích sâu sắc hệ thống biểu tượng trong Then Tày, làm rõ vai trò của biểu tượng như phương thức nghệ thuật và tín hiệu văn hóa đặc trưng của người Tày.
  • Các nhóm biểu tượng cây, chim, hoa và các biểu tượng nhân tạo như đàn tính, nhạc xóc, cầu được nhận diện rõ ràng với tần suất xuất hiện và ý nghĩa phong phú.
  • Nghiên cứu góp phần bảo tồn và phát huy giá trị Then Tày trong đời sống đương đại, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu liên ngành hiệu quả.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, giáo dục và phát triển văn hóa Then Tày nhằm duy trì bản sắc văn hóa dân tộc.
  • Khuyến khích các bước tiếp theo trong nghiên cứu mở rộng phạm vi và ứng dụng kết quả vào phát triển du lịch văn hóa và giáo dục cộng đồng.

Hãy tiếp tục đồng hành cùng các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị Then Tày để giữ gìn di sản văn hóa quý báu của dân tộc!