## Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2017-2022, cả nước có khoảng 4.587 bản án, quyết định về tranh chấp người trực tiếp nuôi con (NTTNC) sau khi ly hôn, chiếm 0,8% số bản án và quyết định về Hôn nhân và Gia đình (HN&GĐ) được công bố trên trang thông tin điện tử của Tòa án nhân dân tối cao, với xu hướng gia tăng qua từng năm. Tranh chấp về thay đổi NTTNC sau ly hôn là một vấn đề pháp lý và xã hội cấp thiết, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi và sự phát triển toàn diện của trẻ em. Mục tiêu nghiên cứu nhằm tổng quan cơ sở lý luận, phân tích quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng, từ đó đề xuất các kiến nghị hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp thay đổi NTTNC sau ly hôn tại Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật Việt Nam hiện hành và phân tích 16 bản án, quyết định của TAND cấp sơ thẩm và phúc thẩm ở ba miền Bắc, Trung, Nam. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi trẻ em, giảm thiểu tổn thương tâm lý và pháp lý cho các chủ thể liên quan, đồng thời góp phần ổn định xã hội.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

- **Lý thuyết quyền nuôi con (QNC):** QNC được hiểu là quyền và nghĩa vụ của cha mẹ trong việc chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con cái, được xác định dựa trên lợi ích tốt nhất của trẻ em. QNC có thể là quyền chung hoặc quyền duy nhất, tùy thuộc vào điều kiện thực tế của cha mẹ và nhu cầu của con.
- **Khái niệm người trực tiếp nuôi con (NTTNC):** Là người dành phần lớn thời gian chăm sóc, nuôi dưỡng con sau khi ly hôn, chịu trách nhiệm chính về đời sống vật chất và tinh thần của trẻ.
- **Giải quyết tranh chấp (GQTC):** Quá trình pháp lý nhằm xử lý các mâu thuẫn về quyền nuôi con, bao gồm hòa giải, tố tụng tại tòa án, dựa trên các quy định pháp luật hiện hành.
- **Nguyên tắc lợi ích tốt nhất của trẻ:** Là tiêu chí hàng đầu trong việc xác định và thay đổi NTTNC, đảm bảo quyền lợi vật chất, tinh thần và sự phát triển toàn diện của trẻ.
- **Vai trò của pháp luật và cơ quan quản lý nhà nước:** Pháp luật và các cơ quan như TAND, UBND, Hội Liên hiệp Phụ nữ có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi trẻ em và giải quyết tranh chấp.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Phương pháp thu thập dữ liệu:** Tổng hợp tài liệu từ sách, tạp chí khoa học, trang thông tin điện tử của TAND, các văn bản pháp luật liên quan.
- **Phương pháp phân tích luật:** Phân tích các quy định pháp luật về quyền nuôi con, nghĩa vụ cấp dưỡng, quyền thăm nom, thẩm quyền giải quyết tranh chấp.
- **Phương pháp thống kê:** Thống kê số liệu về các bản án, quyết định liên quan đến tranh chấp thay đổi NTTNC trong giai đoạn 2017-2022.
- **Phương pháp bình luận án:** Phân tích 16 bản án, quyết định ngẫu nhiên của TAND các cấp để đánh giá thực tiễn áp dụng pháp luật.
- **Phương pháp tổng hợp:** Kết hợp các kết quả phân tích để đưa ra nhận định và kiến nghị hoàn thiện pháp luật.
- **Cỡ mẫu:** 16 bản án, quyết định của TAND cấp sơ thẩm và phúc thẩm.
- **Lý do chọn phương pháp:** Phân tích luật và bình luận án giúp hiểu sâu sắc về quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng, thống kê cung cấp dữ liệu định lượng hỗ trợ đánh giá xu hướng.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- **Gia tăng tranh chấp thay đổi NTTNC:** Số lượng bản án, quyết định về tranh chấp thay đổi NTTNC tăng từ 93 vụ năm 2017 lên 249 vụ năm 2022, phản ánh sự gia tăng mâu thuẫn trong quan hệ nuôi con sau ly hôn.
- **Ưu tiên người mẹ nuôi con dưới 36 tháng tuổi:** Pháp luật quy định rõ ưu tiên giao con dưới 36 tháng tuổi cho mẹ, trừ trường hợp mẹ không đủ điều kiện. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng còn nhiều tranh cãi và cảm tính.
- **Ý kiến của con từ đủ 7 tuổi trở lên được xem xét:** Việc lấy ý kiến con trong quyết định thay đổi NTTNC được quy định nhưng còn nhiều khó khăn trong thực tế như con chưa nhận thức đầy đủ hoặc nguyện vọng không phù hợp với điều kiện thực tế.
- **Thỏa thuận giữa cha mẹ chiếm tỷ lệ lớn:** Khoảng 2.775 quyết định công nhận sự thỏa thuận của cha mẹ về thay đổi NTTNC trong giai đoạn nghiên cứu, cho thấy hòa giải và thỏa thuận là phương thức phổ biến.
- **Vướng mắc trong áp dụng pháp luật:** Quy định pháp luật còn chồng chéo, thiếu hướng dẫn chi tiết về điều kiện thay đổi NTTNC, dẫn đến sự khác biệt trong nhận định và áp dụng tại các TAND.

### Thảo luận kết quả

Nguyên nhân gia tăng tranh chấp thay đổi NTTNC xuất phát từ sự thay đổi trong cấu trúc gia đình, áp lực kinh tế và tâm lý sau ly hôn. Việc ưu tiên người mẹ nuôi con nhỏ dựa trên quan điểm truyền thống và bảo vệ quyền lợi trẻ em, tuy nhiên, sự thiếu rõ ràng về tiêu chí đánh giá điều kiện nuôi dưỡng gây khó khăn cho tòa án trong việc ra quyết định công bằng. Việc lấy ý kiến của con từ đủ 7 tuổi trở lên là bước tiến trong bảo vệ quyền trẻ em, nhưng thực tế cho thấy cần có phương pháp tiếp cận phù hợp để đảm bảo ý kiến của trẻ được ghi nhận chính xác và khách quan. Tỷ lệ cao các thỏa thuận giữa cha mẹ cho thấy vai trò quan trọng của hòa giải trong giải quyết tranh chấp, giảm thiểu tổn thương cho trẻ. Tuy nhiên, sự thiếu đồng bộ trong quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng tạo ra những bất cập, cần được hoàn thiện để bảo vệ tốt hơn quyền lợi của trẻ và các bên liên quan. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số vụ tranh chấp và bảng phân tích các trường hợp thay đổi NTTNC theo độ tuổi và điều kiện nuôi dưỡng.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Hoàn thiện quy định pháp luật:** Rà soát, bổ sung tiêu chí cụ thể về điều kiện thay đổi NTTNC, bao gồm khả năng tài chính, môi trường sống, sức khỏe và tâm lý của người nuôi, nhằm tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho tòa án.
- **Tăng cường đào tạo thẩm phán và cán bộ tư pháp:** Nâng cao năng lực áp dụng pháp luật và kỹ năng hòa giải trong các vụ tranh chấp về NTTNC, đảm bảo quyết định công bằng, khách quan và bảo vệ quyền lợi trẻ em.
- **Phát triển phương pháp lấy ý kiến trẻ em:** Xây dựng quy trình lấy ý kiến con phù hợp với độ tuổi và khả năng nhận thức, đảm bảo ý kiến của trẻ được tôn trọng và phản ánh đúng nguyện vọng.
- **Khuyến khích hòa giải và thỏa thuận:** Tăng cường hoạt động hòa giải tại tòa án và cộng đồng, hỗ trợ cha mẹ đạt được thỏa thuận về NTTNC nhằm giảm thiểu tranh chấp kéo dài và tổn thương cho trẻ.
- **Tăng cường vai trò của các cơ quan quản lý nhà nước:** UBND, Hội Liên hiệp Phụ nữ và các cơ quan bảo vệ trẻ em cần phối hợp chặt chẽ trong giám sát, hỗ trợ và bảo vệ quyền lợi trẻ em trong các vụ tranh chấp.
- **Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá mức cấp dưỡng:** Đề xuất xây dựng tiêu chí khoa học, phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội từng vùng miền để xác định mức cấp dưỡng hợp lý, đảm bảo quyền lợi vật chất cho trẻ.
- **Thời gian thực hiện:** Các giải pháp cần được triển khai trong vòng 2-3 năm, ưu tiên hoàn thiện khung pháp lý và đào tạo nhân sự trong năm đầu tiên.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Luật sư và chuyên gia pháp lý:** Nghiên cứu để nâng cao hiểu biết về quy định và thực tiễn giải quyết tranh chấp thay đổi NTTNC, phục vụ tư vấn và tranh tụng.
- **Thẩm phán và cán bộ tòa án:** Áp dụng trong xét xử các vụ án liên quan đến quyền nuôi con, nâng cao kỹ năng hòa giải và ra quyết định phù hợp.
- **Cơ quan quản lý nhà nước về gia đình và trẻ em:** Sử dụng để xây dựng chính sách, giám sát và hỗ trợ các gia đình có tranh chấp về nuôi con.
- **Các bậc cha mẹ và người trực tiếp nuôi con:** Hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình, cũng như quy trình pháp lý khi có tranh chấp về thay đổi NTTNC sau ly hôn.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Khi nào có thể yêu cầu thay đổi người trực tiếp nuôi con sau ly hôn?**  
   Khi người đang trực tiếp nuôi con không còn đủ điều kiện chăm sóc, nuôi dưỡng hoặc có thỏa thuận mới phù hợp với lợi ích của con, cha hoặc mẹ có thể yêu cầu tòa án xem xét thay đổi.

2. **Ai có quyền yêu cầu thay đổi người trực tiếp nuôi con?**  
   Cha, mẹ, người thân thích của con, cơ quan quản lý nhà nước về gia đình, trẻ em và Hội Liên hiệp Phụ nữ đều có quyền yêu cầu tòa án giải quyết tranh chấp thay đổi NTTNC.

3. **Pháp luật ưu tiên ai nuôi con dưới 36 tháng tuổi?**  
   Pháp luật ưu tiên người mẹ trực tiếp nuôi dưỡng con dưới 36 tháng tuổi, trừ trường hợp mẹ không đủ điều kiện hoặc có thỏa thuận khác giữa cha mẹ.

4. **Ý kiến của con có được xem xét khi thay đổi NTTNC không?**  
   Có, ý kiến của trẻ từ đủ 7 tuổi trở lên được tòa án xem xét như một căn cứ quan trọng trong quyết định thay đổi NTTNC.

5. **Quyền thăm nom và nghĩa vụ cấp dưỡng được quy định thế nào?**  
   Người không trực tiếp nuôi con có quyền thăm nom con mà không bị cản trở và nghĩa vụ cấp dưỡng cho con theo thỏa thuận hoặc quyết định của tòa án, nhằm đảm bảo quyền lợi vật chất và tinh thần cho trẻ.

## Kết luận

- Tranh chấp thay đổi người trực tiếp nuôi con sau ly hôn là vấn đề pháp lý và xã hội ngày càng gia tăng, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi trẻ em.  
- Pháp luật Việt Nam đã có những quy định cơ bản về quyền, nghĩa vụ của cha mẹ và quy trình giải quyết tranh chấp, nhưng còn tồn tại nhiều bất cập trong thực tiễn áp dụng.  
- Việc lấy ý kiến của trẻ từ đủ 7 tuổi trở lên và ưu tiên người mẹ nuôi con dưới 36 tháng tuổi là những điểm mới quan trọng trong bảo vệ quyền trẻ em.  
- Hòa giải và thỏa thuận giữa cha mẹ là phương thức giải quyết phổ biến, góp phần giảm thiểu tổn thương cho trẻ.  
- Cần hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực tư pháp và phát triển các phương pháp lấy ý kiến trẻ em để bảo vệ tốt hơn quyền lợi của trẻ trong các vụ tranh chấp.  

**Hành động tiếp theo:** Các cơ quan chức năng, nhà nghiên cứu và thực thi pháp luật cần phối hợp triển khai các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp thay đổi NTTNC, nhằm bảo vệ quyền lợi trẻ em và ổn định xã hội.