Tổng quan nghiên cứu

Thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn, nằm trong vùng Trung du miền núi phía Bắc Việt Nam, có dân số khoảng 42.401 người, trong đó 7.000 người sống ở khu vực nông thôn ngoại thị. Thu nhập bình quân đầu người khu vực nông thôn tại đây mới đạt khoảng 22,7 triệu đồng/người/năm, tương đương 1,9 triệu đồng/người/tháng, thấp hơn nhiều so với tiêu chí thu nhập của Bộ tiêu chí xây dựng nông thôn mới (NTM) của tỉnh Bắc Kạn. Đặc biệt, cộng đồng người Dao có mức thu nhập chỉ đạt 8,4 triệu đồng/người/năm, thấp hơn 3 lần so với nhóm dân tộc Tày. Thực trạng này đặt ra vấn đề cấp thiết về việc nâng cao thu nhập cho người dân trong quá trình xây dựng NTM tại địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung đánh giá thực trạng nguồn lực và thu nhập của hộ gia đình nông thôn tại thành phố Bắc Kạn, phân tích các yếu tố ảnh hưởng và khó khăn tác động đến thu nhập, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao thu nhập cho người dân trong xây dựng NTM. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 105 hộ gia đình tại 7 thôn thuộc 2 xã (Nông Thượng, Dương Quang) và 1 phường (Huyền Tụng) trên địa bàn thành phố, với số liệu sơ cấp thu thập năm 2018 và số liệu thứ cấp từ 2015-2017.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để chính quyền địa phương và các bên liên quan xây dựng chính sách, chương trình hỗ trợ phát triển kinh tế nông thôn, góp phần cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của cư dân nông thôn, đồng thời thúc đẩy tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và phát triển bền vững vùng Trung du miền núi phía Bắc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển nông thôn mới, thu nhập hộ gia đình và quản lý nguồn lực nông thôn. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết phát triển nông thôn mới (NTM): Theo Nghị quyết số 26/NQ-TW và Quyết định số 1600/QĐ-TTg, NTM là mô hình phát triển kinh tế - xã hội nông thôn với kết cấu hạ tầng hiện đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, xã hội ổn định, bảo tồn văn hóa và môi trường sinh thái. NTM hướng tới nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của người dân, trong đó thu nhập là chỉ tiêu quan trọng.

  2. Lý thuyết thu nhập hộ gia đình nông thôn: Thu nhập hỗn hợp (MI) được hiểu là tổng thu nhập của hộ gia đình, bao gồm thu nhập từ nông nghiệp (trồng trọt, chăn nuôi, lâm nghiệp, thủy sản), thu nhập từ tiền công, tiền lương và các hoạt động phi nông nghiệp. Thu nhập ổn định và cơ cấu thu nhập hợp lý là yếu tố then chốt để nâng cao đời sống nông dân.

Các khái niệm chính bao gồm: thu nhập hỗn hợp, thu nhập ổn định, phân loại hộ gia đình nông thôn (thuần nông nghiệp, phi nông nghiệp, hỗn hợp), nguồn lực hộ gia đình (vốn, đất đai, lao động), và các tiêu chí đánh giá nghèo đa chiều.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính, với các bước cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu:

    • Số liệu sơ cấp thu thập qua điều tra phiếu với 105 hộ gia đình tại 7 thôn thuộc 3 đơn vị hành chính cấp xã/phường trên địa bàn thành phố Bắc Kạn năm 2018.
    • Số liệu thứ cấp từ các cơ quan thống kê, UBND thành phố Bắc Kạn, Phòng Kinh tế, Chi cục Thống kê giai đoạn 2015-2017.

  • Phương pháp chọn mẫu:
    Mẫu được chọn theo công thức Slovin với sai số 10%, đảm bảo tính đại diện cho tổng thể hộ gia đình nông thôn tại địa bàn nghiên cứu. Mỗi thôn được chọn 15 hộ dựa trên sự tư vấn của cán bộ địa phương.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu:

    • Điều tra bảng hỏi bán cấu trúc thu thập thông tin về đặc điểm hộ, nguồn lực, sinh kế, thu nhập.
    • Phỏng vấn bán cấu trúc với cán bộ xã/phường để thu thập thông tin chính sách, chương trình hỗ trợ.
    • Quan sát trực tiếp điều kiện kinh tế xã hội, đời sống người dân.

  • Phương pháp phân tích:

    • Thống kê mô tả (trung bình, tỷ lệ, độ lệch chuẩn) bằng Excel/PivotTable.
    • Phân tích hồi quy đa biến sử dụng phần mềm IBM SPSS để xác định các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập nông nghiệp và thu nhập hỗn hợp của hộ gia đình.
    • So sánh các nhóm hộ theo nghề nghiệp, dân tộc và thời gian để đánh giá sự khác biệt.
    • Phân tích định tính để giải thích các hiện tượng, khó khăn, thách thức trong thực tiễn.

  • Timeline nghiên cứu:

    • Thu thập số liệu thứ cấp: 2015-2017
    • Thu thập số liệu sơ cấp: năm 2018
    • Phân tích và hoàn thiện luận văn: 2018-2019

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thu nhập bình quân thấp:
    Thu nhập bình quân đầu người khu vực nông thôn thành phố Bắc Kạn đạt khoảng 22,7 triệu đồng/người/năm (1,9 triệu đồng/tháng), thấp hơn nhiều so với tiêu chí 36 triệu đồng/người/năm của vùng Trung du miền núi phía Bắc theo Bộ tiêu chí NTM. Nhóm dân tộc Dao có thu nhập thấp nhất, chỉ đạt 8,4 triệu đồng/người/năm, bằng khoảng 23% mức thu nhập bình quân chung.

  2. Nguồn lực ảnh hưởng đến thu nhập:
    Mô hình hồi quy đa biến cho thấy vốn đầu tư sản xuất, diện tích đất canh tác và số lượng lao động trong hộ có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến thu nhập nông nghiệp và thu nhập hỗn hợp. Cụ thể, tăng 1 đơn vị vốn đầu tư sản xuất có thể làm tăng thu nhập nông nghiệp trung bình khoảng 15%, diện tích đất canh tác tăng 1 ha làm tăng thu nhập khoảng 20%, và mỗi lao động tăng thêm trong hộ góp phần tăng thu nhập khoảng 10%.

  3. Cơ cấu thu nhập chuyển dịch:
    Hộ thuần nông nghiệp chiếm tỷ lệ lớn nhưng thu nhập thấp hơn đáng kể so với hộ hỗn hợp (nông nghiệp kết hợp phi nông nghiệp). Thu nhập hỗn hợp của hộ hỗn hợp cao hơn khoảng 35% so với hộ thuần nông nghiệp, cho thấy chuyển dịch cơ cấu thu nhập là xu hướng cần thiết để nâng cao thu nhập.

  4. Khó khăn và thách thức:

    • Quỹ đất canh tác hạn hẹp, trung bình chỉ khoảng 0,15 ha/người, gây khó khăn cho mở rộng sản xuất.
    • Khó khăn trong tiếp cận vốn vay do thủ tục phức tạp và thiếu tài sản đảm bảo.
    • Lao động nông thôn phần lớn chưa qua đào tạo chuyên môn, chiếm 78,3%, hạn chế khả năng áp dụng kỹ thuật mới.
    • Vai trò lao động nông thôn chủ yếu là nguồn nhân lực cho khu vực đô thị, giảm sức lao động trực tiếp trong nông nghiệp.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây về thu nhập hộ gia đình nông thôn tại các vùng miền núi và đồng bằng, như nghiên cứu tại An Giang, Thanh Hóa và Ba Vì, cho thấy vốn, đất đai và lao động là các yếu tố quyết định thu nhập. Tuy nhiên, mức thu nhập tại Bắc Kạn thấp hơn đáng kể, phản ánh điều kiện tự nhiên khó khăn và hạn chế về nguồn lực.

Việc chuyển dịch cơ cấu thu nhập từ thuần nông sang hỗn hợp là phù hợp với xu hướng phát triển nông thôn hiện đại, giúp giảm rủi ro và tăng thu nhập bền vững. Các khó khăn về quỹ đất và vốn vay là rào cản lớn cần được tháo gỡ để tạo điều kiện cho hộ gia đình mở rộng sản xuất.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh thu nhập bình quân theo dân tộc và loại hộ, bảng hồi quy đa biến thể hiện hệ số ảnh hưởng các biến số, và biểu đồ tròn phân bố nguồn thu nhập theo nhóm hộ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư vốn sản xuất cho hộ gia đình nông thôn:

    • Hỗ trợ tiếp cận vốn vay ưu đãi, đơn giản hóa thủ tục vay vốn.
    • Phát triển các quỹ tín dụng nhân dân, hợp tác xã tín dụng tại địa phương.
    • Mục tiêu: tăng vốn đầu tư sản xuất lên ít nhất 30% trong 3 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: UBND thành phố, Ngân hàng chính sách xã hội, các tổ chức tín dụng.

  2. Mở rộng diện tích canh tác và cải tạo đất đai:

    • Thúc đẩy dồn điền đổi thửa, tích tụ ruộng đất để tạo vùng sản xuất tập trung.
    • Hỗ trợ kỹ thuật cải tạo đất, áp dụng công nghệ canh tác tiên tiến.
    • Mục tiêu: tăng diện tích đất canh tác bình quân lên 0,2 ha/người trong 5 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Nông nghiệp, UBND xã, các tổ chức nông dân.

  3. Đào tạo, bồi dưỡng lao động nông thôn:

    • Tổ chức các lớp đào tạo kỹ thuật, chuyển giao công nghệ, nâng cao trình độ lao động.
    • Khuyến khích lao động trẻ tham gia học nghề, phát triển nghề phi nông nghiệp.
    • Mục tiêu: tăng tỷ lệ lao động qua đào tạo lên 30% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm dạy nghề, UBND xã, các tổ chức đoàn thể.

  4. Chuyển dịch cơ cấu thu nhập theo hướng đa dạng hóa sinh kế:

    • Khuyến khích phát triển các ngành nghề phi nông nghiệp như tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ, du lịch nông thôn.
    • Phát triển mô hình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP) để nâng cao giá trị sản phẩm địa phương.
    • Mục tiêu: tăng tỷ trọng thu nhập phi nông nghiệp lên 40% trong 5 năm.
    • Chủ thể thực hiện: UBND thành phố, các hợp tác xã, doanh nghiệp địa phương.

  5. Đẩy mạnh liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm:

    • Xây dựng mô hình cánh đồng mẫu lớn, liên kết giữa hộ nông dân với doanh nghiệp.
    • Hỗ trợ phát triển công nghiệp chế biến, nâng cao giá trị gia tăng sản phẩm.
    • Mục tiêu: tăng tỷ lệ sản phẩm tiêu thụ qua kênh liên kết lên 50% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Công Thương, UBND xã, các doanh nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý nhà nước:

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, chương trình phát triển nông thôn, nâng cao thu nhập người dân.
    • Use case: Thiết kế kế hoạch phát triển kinh tế xã hội, phân bổ nguồn lực hỗ trợ.

  2. Các tổ chức tín dụng và ngân hàng chính sách:

    • Lợi ích: Hiểu rõ nhu cầu vốn và khó khăn của hộ gia đình nông thôn để thiết kế sản phẩm tín dụng phù hợp.
    • Use case: Phát triển các gói vay ưu đãi, hỗ trợ tiếp cận vốn cho nông dân.

  3. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành phát triển nông thôn, kinh tế nông nghiệp:

    • Lợi ích: Cập nhật dữ liệu thực tiễn, phương pháp nghiên cứu và phân tích mô hình hồi quy đa biến.
    • Use case: Tham khảo để phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp, phát triển cộng đồng:

    • Lợi ích: Nắm bắt thực trạng và đề xuất giải pháp để triển khai các dự án hỗ trợ phát triển sinh kế bền vững.
    • Use case: Lập kế hoạch dự án, vận động tài trợ, hợp tác phát triển sản phẩm.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao thu nhập của người dân nông thôn Bắc Kạn thấp hơn nhiều so với tiêu chí xây dựng NTM?
    Thu nhập thấp do quỹ đất canh tác hạn hẹp, vốn đầu tư sản xuất thấp, lao động chưa qua đào tạo chiếm tỷ lệ cao, và cơ cấu thu nhập chủ yếu dựa vào nông nghiệp truyền thống. Ngoài ra, điều kiện tự nhiên miền núi khó khăn cũng ảnh hưởng đến năng suất và sản lượng.

  2. Yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến thu nhập của hộ gia đình nông thôn?
    Vốn đầu tư sản xuất, diện tích đất canh tác và số lượng lao động trong hộ là những yếu tố có ảnh hưởng lớn nhất, theo kết quả phân tích hồi quy đa biến. Tăng cường các yếu tố này sẽ giúp nâng cao thu nhập hiệu quả.

  3. Làm thế nào để hộ gia đình có thể chuyển dịch cơ cấu thu nhập hiệu quả?
    Hộ gia đình cần đa dạng hóa sinh kế, kết hợp nông nghiệp với các hoạt động phi nông nghiệp như tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ, du lịch nông thôn. Tham gia các mô hình hợp tác xã, cánh đồng mẫu lớn và chương trình OCOP cũng giúp tăng giá trị sản phẩm và thu nhập.

  4. Các giải pháp hỗ trợ vốn cho nông dân hiện nay có hiệu quả không?
    Hiện nay, việc tiếp cận vốn vay còn nhiều khó khăn do thủ tục phức tạp và thiếu tài sản đảm bảo. Cần đơn giản hóa thủ tục, phát triển các quỹ tín dụng nhân dân và hợp tác xã tín dụng để hỗ trợ vốn vay ưu đãi, phù hợp với điều kiện của nông dân.

  5. Vai trò của đào tạo nghề trong nâng cao thu nhập nông thôn như thế nào?
    Đào tạo nghề giúp nâng cao kỹ năng, trình độ lao động, áp dụng kỹ thuật mới vào sản xuất và phát triển nghề phi nông nghiệp. Từ đó, lao động có thể tăng năng suất, đa dạng hóa sinh kế và cải thiện thu nhập bền vững.

Kết luận

  • Thu nhập bình quân đầu người khu vực nông thôn thành phố Bắc Kạn còn thấp, đặc biệt ở nhóm dân tộc thiểu số như người Dao.
  • Vốn đầu tư sản xuất, diện tích đất canh tác và số lao động trong hộ là các yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến thu nhập nông nghiệp và thu nhập hỗn hợp.
  • Cơ cấu thu nhập cần chuyển dịch từ thuần nông sang hỗn hợp để tăng thu nhập và giảm rủi ro kinh tế.
  • Khó khăn lớn gồm quỹ đất hạn chế, khó tiếp cận vốn vay và trình độ lao động thấp.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ về vốn, đất đai, đào tạo nghề, chuyển dịch cơ cấu thu nhập và liên kết sản xuất nhằm nâng cao thu nhập cho người dân trong xây dựng NTM.

Next steps: Chính quyền địa phương cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát và đánh giá hiệu quả để điều chỉnh chính sách phù hợp. Các tổ chức tín dụng và đào tạo nghề cần phối hợp chặt chẽ để hỗ trợ người dân.

Call to action: Các bên liên quan, từ chính quyền, doanh nghiệp đến cộng đồng dân cư, hãy chung tay thực hiện các giải pháp nâng cao thu nhập, góp phần xây dựng nông thôn mới bền vững và phát triển toàn diện tại thành phố Bắc Kạn.