Tổng quan nghiên cứu

Cây mận Tam Hoa tại huyện Mộc Châu, tỉnh Sơn La, đã trở thành một trong những cây ăn quả chủ lực với diện tích khoảng 1.800 ha và sản lượng đạt khoảng 13 nghìn tấn trong những năm gần đây. Mộc Châu sở hữu điều kiện tự nhiên thuận lợi với độ cao trung bình 1.050 m, khí hậu cận ôn đới mát mẻ quanh năm, lượng mưa trung bình 1.560 mm/năm và đất đỏ vàng phù hợp cho cây ăn quả ôn đới. Tuy nhiên, cây mận tại đây đang đối mặt với ba thách thức lớn: quy hoạch sản xuất tự phát, kỹ thuật canh tác lạc hậu và thị trường tiêu thụ chưa ổn định. Việc phát triển chuỗi giá trị mận nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất, tăng giá trị gia tăng và mở rộng thị trường tiêu thụ là mục tiêu trọng tâm của nghiên cứu. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên địa bàn huyện Mộc Châu trong giai đoạn 2014-2017, với mục tiêu phân tích thực trạng chuỗi giá trị mận, xác định các tác nhân tham gia, phân chia lợi nhuận và đề xuất giải pháp phát triển bền vững. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ chính quyền địa phương xây dựng quy hoạch vùng trồng mận, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển nông nghiệp hàng hóa tại Sơn La.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết chuỗi giá trị, trong đó chuỗi giá trị được hiểu là tập hợp các hoạt động từ sản xuất, chế biến, phân phối đến tiêu thụ sản phẩm cuối cùng, nhằm tạo ra giá trị gia tăng tối đa cho sản phẩm. Khung phân tích của Michael Porter (1985) được áp dụng để đánh giá các hoạt động sơ cấp và hỗ trợ trong chuỗi, từ đó xác định lợi thế cạnh tranh và phân chia giá trị giữa các tác nhân. Ngoài ra, phương pháp tiếp cận toàn cầu về chuỗi giá trị được sử dụng để phân tích sự kết nối của các tác nhân trong chuỗi với thị trường trong và ngoài nước, đồng thời đánh giá tác động kinh tế - xã hội và môi trường. Các khái niệm chính bao gồm: chuỗi cung ứng, chuỗi nông sản thực phẩm, ngành hàng, tác nhân trong chuỗi và bản đồ chuỗi giá trị. Phân tích chi phí - lợi nhuận và giá trị gia tăng là công cụ quan trọng để đánh giá hiệu quả kinh tế của từng tác nhân trong chuỗi.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp dữ liệu thứ cấp và sơ cấp. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các cơ quan quản lý như Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, UBND huyện Mộc Châu, các hợp tác xã và các báo cáo thống kê giai đoạn 2014-2016. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát trực tiếp 30 hộ nông dân trồng mận, 5 hộ thu gom, 5 hộ bán buôn, 5 hộ bán lẻ và phỏng vấn chuyên sâu với các cán bộ quản lý, chuyên gia và đại diện hợp tác xã. Phương pháp chọn mẫu thuận tiện kết hợp kinh nghiệm được áp dụng nhằm đảm bảo tính đại diện và khả năng thực hiện trong điều kiện thời gian hạn chế. Phân tích dữ liệu chủ yếu sử dụng thống kê mô tả, phân tích chi phí - lợi nhuận và giá trị gia tăng với các chỉ tiêu kinh tế như doanh thu, chi phí trung gian, lợi nhuận gộp, lợi nhuận ròng, thu nhập lao động. Thời gian nghiên cứu tập trung vào vụ mận năm 2017, kết hợp với số liệu thống kê giai đoạn 2014-2016 để đánh giá xu hướng và thực trạng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sản xuất mận: Diện tích trồng mận tại Mộc Châu tăng từ 1.802 ha năm 2014 lên 1.951 ha năm 2016, sản lượng dao động khoảng 13 nghìn tấn. Tuy nhiên, trên 50% diện tích mận đã bị già cỗi, chất lượng giống suy giảm, ảnh hưởng đến năng suất và chất lượng sản phẩm.

  2. Các tác nhân trong chuỗi giá trị: Chuỗi giá trị mận gồm các tác nhân chính: hộ nông dân trồng mận, hộ thu gom, hộ bán buôn, hộ bán lẻ và HTX dịch vụ nông nghiệp 19/5. Mỗi tác nhân đóng vai trò khác nhau trong việc tạo giá trị và phân phối lợi nhuận.

  3. Phân chia lợi nhuận: Hộ nông dân trồng mận có lợi nhuận ròng trung bình khoảng 30 triệu đồng/ha/vụ, chiếm khoảng 40% giá trị gia tăng trong chuỗi. Hộ thu gom và bán buôn chiếm khoảng 35%, trong khi HTX và bán lẻ chiếm phần còn lại. Tỷ lệ hao hụt sau thu hoạch khoảng 5-7% do kỹ thuật thu hái và bảo quản còn lạc hậu.

  4. Khó khăn và thuận lợi: Khó khăn chính gồm quy hoạch sản xuất tự phát, thiếu vùng chuyên canh, kỹ thuật chăm sóc và thu hoạch chưa chuẩn hóa, thị trường tiêu thụ phụ thuộc vào thương lái, thiếu hợp đồng ổn định. Thuận lợi là điều kiện tự nhiên phù hợp, nguồn lao động dồi dào và sự quan tâm của chính quyền địa phương trong phát triển chuỗi giá trị.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy chuỗi giá trị mận tại Mộc Châu đang trong giai đoạn phát triển nhưng còn nhiều hạn chế về tổ chức sản xuất và thị trường. Việc phân chia lợi nhuận không đồng đều, trong đó người nông dân vẫn chịu nhiều rủi ro do thiếu hợp đồng và thị trường ổn định. So sánh với các nghiên cứu về chuỗi giá trị nông sản tại các nước đang phát triển, tình trạng này là phổ biến khi các tác nhân trung gian chiếm tỷ trọng lợi nhuận cao hơn người sản xuất. Việc thiếu vùng chuyên canh và quy hoạch dẫn đến khó khăn trong quản lý chất lượng và điều tiết thị trường. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố lợi nhuận theo từng tác nhân và bảng thống kê chi phí - lợi nhuận chi tiết từng khâu trong chuỗi. Nghiên cứu cũng nhấn mạnh vai trò quan trọng của quản trị chuỗi và liên kết giữa các tác nhân để nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng vùng chuyên canh mận quy mô lớn: Tổ chức quy hoạch vùng trồng mận tập trung, áp dụng kỹ thuật canh tác hiện đại nhằm nâng cao năng suất và chất lượng. Thời gian thực hiện trong 3 năm, chủ thể là UBND huyện phối hợp với Sở Nông nghiệp.

  2. Nâng cao kỹ thuật chăm sóc và thu hoạch: Tổ chức đào tạo, chuyển giao kỹ thuật cho nông dân về quy trình chăm sóc, thu hái và bảo quản sau thu hoạch để giảm tỷ lệ hao hụt từ 5-7% xuống dưới 3%. Thời gian triển khai 1-2 năm, do Trung tâm Khuyến nông và các chuyên gia thực hiện.

  3. Phát triển hợp tác xã và liên kết chuỗi: Tăng cường vai trò của HTX dịch vụ nông nghiệp 19/5 trong việc thu mua, chế biến và tiêu thụ sản phẩm, xây dựng hợp đồng tiêu thụ ổn định giữa các tác nhân nhằm giảm rủi ro thị trường. Thời gian thực hiện 2 năm, chủ thể là HTX và các hộ nông dân.

  4. Mở rộng thị trường tiêu thụ: Đẩy mạnh xúc tiến thương mại, quảng bá sản phẩm mận Mộc Châu tại các siêu thị lớn và thị trường trong nước, đồng thời phát triển kênh xuất khẩu. Thời gian thực hiện liên tục, chủ thể là Sở Công Thương và các doanh nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý nông nghiệp: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng quy hoạch vùng trồng mận, chính sách hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị và quản lý thị trường.

  2. Hợp tác xã và doanh nghiệp chế biến nông sản: Áp dụng các giải pháp nâng cao hiệu quả sản xuất, liên kết chuỗi và mở rộng thị trường tiêu thụ.

  3. Nông dân trồng mận: Nắm bắt kỹ thuật canh tác, thu hoạch và bảo quản hiện đại, hiểu rõ vai trò trong chuỗi giá trị để nâng cao thu nhập.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kinh tế nông nghiệp: Tham khảo phương pháp phân tích chuỗi giá trị, phân tích chi phí - lợi nhuận và các bài học thực tiễn trong phát triển nông sản hàng hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị mận tại Mộc Châu gồm những tác nhân nào?
    Chuỗi giá trị bao gồm hộ nông dân trồng mận, hộ thu gom, hộ bán buôn, hộ bán lẻ và HTX dịch vụ nông nghiệp 19/5, mỗi tác nhân đóng vai trò khác nhau trong sản xuất và tiêu thụ.

  2. Lợi nhuận được phân chia như thế nào trong chuỗi?
    Người trồng mận chiếm khoảng 40% giá trị gia tăng, các tác nhân trung gian chiếm khoảng 60%, trong đó hộ thu gom và bán buôn chiếm phần lớn lợi nhuận trung gian.

  3. Khó khăn lớn nhất trong phát triển chuỗi giá trị mận là gì?
    Quy hoạch sản xuất tự phát, kỹ thuật chăm sóc và thu hoạch chưa chuẩn hóa, thị trường tiêu thụ phụ thuộc vào thương lái và thiếu hợp đồng ổn định là những khó khăn chính.

  4. Giải pháp nào giúp giảm tỷ lệ hao hụt sau thu hoạch?
    Áp dụng kỹ thuật thu hái đúng thời điểm, bảo quản lạnh và sơ chế sản phẩm sẽ giảm tỷ lệ hao hụt từ 5-7% xuống dưới 3%, nâng cao chất lượng và giá trị sản phẩm.

  5. Làm thế nào để mở rộng thị trường tiêu thụ mận Mộc Châu?
    Đẩy mạnh xúc tiến thương mại, xây dựng thương hiệu, ký kết hợp đồng tiêu thụ với các siêu thị và doanh nghiệp trong nước, đồng thời phát triển kênh xuất khẩu là các biện pháp hiệu quả.

Kết luận

  • Mộc Châu có điều kiện tự nhiên thuận lợi, tạo lợi thế cạnh tranh cho cây mận Tam Hoa với diện tích gần 2.000 ha và sản lượng khoảng 13 nghìn tấn.
  • Chuỗi giá trị mận gồm nhiều tác nhân với sự phân chia lợi nhuận không đồng đều, người nông dân chịu nhiều rủi ro do thiếu liên kết và thị trường ổn định.
  • Kỹ thuật canh tác, thu hoạch và bảo quản còn lạc hậu, gây hao hụt sản phẩm và giảm giá trị gia tăng.
  • Quy hoạch vùng chuyên canh, nâng cao kỹ thuật, phát triển hợp tác xã và mở rộng thị trường là các giải pháp trọng tâm để phát triển bền vững chuỗi giá trị mận.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho chính quyền và các bên liên quan trong việc xây dựng chính sách và chiến lược phát triển nông nghiệp hàng hóa tại Mộc Châu và tỉnh Sơn La.

Hành động tiếp theo: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-3 năm, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng áp dụng cho các sản phẩm nông nghiệp khác tại địa phương. Đề nghị các cơ quan quản lý, hợp tác xã và nông dân phối hợp chặt chẽ để nâng cao hiệu quả chuỗi giá trị.