Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh kinh tế thị trường ngày càng phát triển và hội nhập sâu rộng, việc cung cấp thông tin tài chính chính xác, kịp thời và minh bạch trở thành yêu cầu cấp thiết đối với các doanh nghiệp Việt Nam. Định giá trong kế toán đóng vai trò then chốt trong việc phản ánh trung thực tình hình tài chính và kết quả hoạt động kinh doanh. Theo ước tính, việc áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán giúp nâng cao độ tin cậy và tính minh bạch của báo cáo tài chính, từ đó hỗ trợ các nhà đầu tư và các bên liên quan đưa ra quyết định chính xác hơn. Tuy nhiên, tại Việt Nam, giá trị hợp lý vẫn còn là khái niệm mới mẻ và chưa được áp dụng rộng rãi, dẫn đến nhiều hạn chế trong việc phản ánh đúng giá trị tài sản và nợ phải trả của doanh nghiệp.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích quá trình hình thành và phát triển giá trị hợp lý trong kế toán quốc tế, khảo sát thực trạng vận dụng giá trị hợp lý trong hệ thống kế toán doanh nghiệp Việt Nam, đồng thời đề xuất các phương hướng và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán doanh nghiệp Việt Nam. Nghiên cứu tập trung trong phạm vi kế toán tài chính doanh nghiệp Việt Nam, dựa trên các chuẩn mực kế toán quốc tế và Việt Nam, với dữ liệu thu thập từ các doanh nghiệp quy mô lớn và vừa trong giai đoạn từ năm 2001 đến nay.

Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần hoàn thiện hệ thống kế toán Việt Nam, giúp doanh nghiệp cung cấp thông tin tài chính trung thực, đáng tin cậy, từ đó tăng cường niềm tin của nhà đầu tư và nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trên thị trường trong nước và quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết kế toán giá trị hợp lý và chuẩn mực kế toán quốc tế IFRS 13 về đo lường giá trị hợp lý. Lý thuyết kế toán giá trị hợp lý nhấn mạnh việc xác định giá trị tài sản và nợ phải trả dựa trên giá thị trường trong giao dịch thông thường giữa các bên tham gia thị trường có hiểu biết và thiện chí tại ngày đo lường. Chuẩn mực IFRS 13 cung cấp định nghĩa, phân cấp dữ liệu đầu vào (cấp độ 1, 2, 3) và các phương pháp định giá (phương pháp thị trường, thu nhập, chi phí) nhằm đảm bảo tính nhất quán và minh bạch trong đo lường giá trị hợp lý.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm:

  • Giá trị hợp lý (Fair Value): Giá mà tài sản có thể được bán hoặc nợ phải trả được thanh toán trong giao dịch thông thường giữa các bên tham gia thị trường.
  • Cấp bậc giá trị hợp lý: Phân loại dữ liệu đầu vào theo mức độ quan sát được, từ giá niêm yết trên thị trường (cấp 1) đến dữ liệu không quan sát được (cấp 3).
  • Phương pháp định giá: Bao gồm phương pháp thị trường (dựa trên giá giao dịch tài sản tương tự), phương pháp thu nhập (chiết khấu dòng tiền tương lai) và phương pháp chi phí (ước tính chi phí thay thế tài sản).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, so sánh và đối chiếu các chuẩn mực kế toán quốc tế và Việt Nam, kết hợp với phân tích định tính và định lượng dựa trên khảo sát thực trạng áp dụng giá trị hợp lý tại 10 doanh nghiệp Việt Nam (5 doanh nghiệp lớn và 5 doanh nghiệp vừa và nhỏ). Cỡ mẫu khảo sát gồm các doanh nghiệp đại diện cho nhiều ngành nghề khác nhau nhằm đảm bảo tính đại diện và khách quan.

Dữ liệu thu thập bao gồm số liệu kế toán, báo cáo tài chính, kết quả khảo sát bảng câu hỏi và phỏng vấn chuyên gia. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm Excel, tập trung vào việc đánh giá mức độ nhận thức, áp dụng và các phương pháp định giá được sử dụng trong thực tế. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong khoảng 6 tháng, từ việc thu thập dữ liệu đến phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức và áp dụng giá trị hợp lý: Khoảng 44% doanh nghiệp khảo sát sử dụng giá trị hợp lý do hội đồng định giá xác định cho tài sản cố định trao đổi không tương tự, trong khi 22% dựa trên khảo sát giá thị trường. Đối với tài sản cố định trao đổi tương tự, 43% sử dụng đánh giá hội đồng định giá và 57% dựa trên giá trị còn lại sau điều chỉnh. Tuy nhiên, 100% doanh nghiệp ghi nhận tài sản cố định thuê tài chính theo hiện giá khoản tiền thuê, chưa áp dụng giá trị hợp lý cho loại tài sản này.

  2. Phạm vi áp dụng giá trị hợp lý: Giá trị hợp lý chủ yếu được sử dụng để ghi nhận ban đầu các khoản mục tài sản và nợ phải trả, đặc biệt trong hợp nhất kinh doanh (100% doanh nghiệp áp dụng). Việc sử dụng giá trị hợp lý để đánh giá lại sau ghi nhận ban đầu và đánh giá suy giảm giá trị tài sản còn rất hạn chế, chưa đạt được mục tiêu phản ánh biến động thị trường.

  3. Phương pháp định giá: Các phương pháp định giá phổ biến tại Việt Nam bao gồm phương pháp so sánh, chi phí, thu nhập, thặng dư và lợi nhuận, được quy định trong các tiêu chuẩn thẩm định giá của Bộ Tài chính. Phương pháp so sánh được sử dụng rộng rãi với các bước thu thập và điều chỉnh dữ liệu thị trường, trong khi phương pháp chi phí tập trung vào ước tính chi phí thay thế tài sản.

  4. Khoảng cách giữa chuẩn mực Việt Nam và quốc tế: Định nghĩa và hướng dẫn áp dụng giá trị hợp lý trong các chuẩn mực kế toán Việt Nam còn chưa thống nhất và chi tiết, dẫn đến khó khăn trong việc áp dụng đồng bộ và hiệu quả. Ví dụ, các khái niệm như “các bên có đầy đủ hiểu biết” hay “giao dịch tự nguyện” chưa được giải thích rõ ràng, gây khó khăn cho doanh nghiệp trong thực tiễn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của việc áp dụng giá trị hợp lý chưa rộng rãi là do nhận thức của các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ, còn hạn chế về khái niệm và yêu cầu chuẩn mực. Bên cạnh đó, thiếu các hướng dẫn cụ thể và chuẩn mực kế toán chi tiết về giá trị hợp lý tại Việt Nam cũng là rào cản lớn. So với các nghiên cứu quốc tế, Việt Nam còn chậm trong việc áp dụng các kỹ thuật định giá hiện đại và công bố thông tin minh bạch về giá trị hợp lý.

Việc chỉ sử dụng giá trị hợp lý như một phương pháp thay thế giá gốc trong ghi nhận ban đầu mà không áp dụng cho đánh giá lại và suy giảm giá trị tài sản làm giảm hiệu quả của báo cáo tài chính trong việc phản ánh giá trị thực tế của tài sản và nợ phải trả. Điều này ảnh hưởng đến khả năng dự báo và ra quyết định của nhà đầu tư.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ áp dụng giá trị hợp lý theo loại tài sản và quy mô doanh nghiệp, cũng như bảng so sánh các phương pháp định giá được sử dụng phổ biến tại Việt Nam và quốc tế, giúp minh họa rõ nét hơn về thực trạng và khoảng cách hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Ban hành chuẩn mực kế toán riêng về giá trị hợp lý: Bộ Tài chính cần xây dựng và ban hành chuẩn mực kế toán chi tiết về đo lường và công bố giá trị hợp lý, phù hợp với IFRS 13, nhằm tạo hành lang pháp lý rõ ràng cho doanh nghiệp áp dụng. Thời gian thực hiện dự kiến trong 1-2 năm, chủ thể thực hiện là Bộ Tài chính phối hợp với các chuyên gia kế toán.

  2. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức: Tổ chức các khóa đào tạo, hội thảo chuyên sâu về giá trị hợp lý cho kế toán viên, kiểm toán viên và nhà quản lý doanh nghiệp, đặc biệt tập trung vào doanh nghiệp vừa và nhỏ. Mục tiêu nâng tỷ lệ doanh nghiệp hiểu và áp dụng giá trị hợp lý lên trên 70% trong vòng 3 năm.

  3. Phát triển hệ thống công cụ và phương pháp định giá: Khuyến khích các công ty thẩm định giá phát triển và áp dụng các phương pháp định giá hiện đại, đồng thời xây dựng cơ sở dữ liệu thị trường minh bạch để hỗ trợ việc xác định giá trị hợp lý chính xác hơn. Chủ thể thực hiện là các tổ chức nghề nghiệp và doanh nghiệp thẩm định giá trong 2 năm tới.

  4. Tăng cường công bố thông tin và minh bạch: Yêu cầu doanh nghiệp công bố chi tiết về phương pháp đo lường giá trị hợp lý, dữ liệu đầu vào và ảnh hưởng đến báo cáo tài chính nhằm nâng cao tính minh bạch và tin cậy của báo cáo tài chính. Thời gian áp dụng từ năm tài chính tiếp theo, do Ủy ban Chứng khoán Nhà nước và Bộ Tài chính giám sát.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý doanh nghiệp: Giúp hiểu rõ về giá trị hợp lý và áp dụng hiệu quả trong kế toán để nâng cao chất lượng báo cáo tài chính, từ đó cải thiện quản trị tài chính và ra quyết định đầu tư.

  2. Kế toán viên và kiểm toán viên: Cung cấp kiến thức chuyên sâu về các chuẩn mực kế toán quốc tế và Việt Nam liên quan đến giá trị hợp lý, hỗ trợ thực hiện công việc chính xác và tuân thủ quy định.

  3. Các cơ quan quản lý nhà nước: Hỗ trợ xây dựng chính sách, chuẩn mực kế toán phù hợp với thực tiễn Việt Nam, thúc đẩy sự phát triển minh bạch và bền vững của thị trường tài chính.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kế toán, tài chính: Là tài liệu tham khảo quý giá để nghiên cứu sâu về lý thuyết và thực tiễn áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán doanh nghiệp Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Giá trị hợp lý là gì và tại sao quan trọng trong kế toán?
    Giá trị hợp lý là giá mà tài sản có thể được bán hoặc nợ phải trả được thanh toán trong giao dịch thông thường giữa các bên tham gia thị trường. Nó quan trọng vì giúp phản ánh chính xác giá trị tài sản và nợ phải trả theo điều kiện thị trường hiện tại, nâng cao tính minh bạch và tin cậy của báo cáo tài chính.

  2. Tại sao giá trị hợp lý chưa được áp dụng rộng rãi ở Việt Nam?
    Nguyên nhân chính là do nhận thức của doanh nghiệp còn hạn chế, thiếu chuẩn mực kế toán chi tiết và hướng dẫn cụ thể, cũng như thiếu các công cụ và dữ liệu thị trường hỗ trợ việc đo lường giá trị hợp lý.

  3. Các phương pháp định giá giá trị hợp lý phổ biến là gì?
    Ba phương pháp chính gồm: phương pháp thị trường (dựa trên giá giao dịch tài sản tương tự), phương pháp thu nhập (chiết khấu dòng tiền tương lai), và phương pháp chi phí (ước tính chi phí thay thế tài sản).

  4. Doanh nghiệp nên áp dụng giá trị hợp lý trong những trường hợp nào?
    Giá trị hợp lý nên được áp dụng khi ghi nhận ban đầu các tài sản và nợ phải trả không có giá gốc rõ ràng, trong hợp nhất kinh doanh, đánh giá lại tài sản, và đánh giá suy giảm giá trị tài sản nhằm phản ánh đúng giá trị thị trường.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán doanh nghiệp Việt Nam?
    Cần ban hành chuẩn mực kế toán chi tiết, tăng cường đào tạo, phát triển công cụ định giá và dữ liệu thị trường, đồng thời yêu cầu công bố thông tin minh bạch về giá trị hợp lý trong báo cáo tài chính.

Kết luận

  • Giá trị hợp lý là hướng đi mới trong định giá kế toán, giúp phản ánh chính xác giá trị tài sản và nợ phải trả theo điều kiện thị trường hiện tại.
  • Thực trạng áp dụng giá trị hợp lý tại Việt Nam còn hạn chế, chủ yếu sử dụng trong ghi nhận ban đầu và chưa áp dụng rộng rãi cho đánh giá lại và suy giảm giá trị tài sản.
  • Các chuẩn mực kế toán Việt Nam chưa có hướng dẫn chi tiết và thống nhất về giá trị hợp lý, gây khó khăn cho doanh nghiệp trong áp dụng.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp bao gồm ban hành chuẩn mực mới, đào tạo nâng cao nhận thức, phát triển công cụ định giá và tăng cường minh bạch thông tin.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao năng lực thực thi để thúc đẩy áp dụng giá trị hợp lý hiệu quả trong kế toán doanh nghiệp Việt Nam.

Hành động ngay: Các doanh nghiệp và cơ quan quản lý nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao chất lượng báo cáo tài chính, góp phần phát triển thị trường tài chính minh bạch và bền vững.