Giá trị và hạn chế của tư tưởng xã hội chủ nghĩa không tưởng trước Mác

Tư tưởng XHCN không tưởng không phải là sản phẩm nhất thời mà là kết quả của một quá trình phát triển lâu dài, bắt nguồn từ những ước mơ về một xã hội tốt đẹp hơn. Từ những câu chuyện thần thoại, những mô tả về "xã hội vàng", tư tưởng này dần hình thành những hệ thống quan điểm, học thuyết xã hội chủ nghĩa. Sự phát triển này phản ánh sự gia tăng của bất bình đẳng xã hội và sự thức tỉnh của ý thức phản kháng trong quần chúng lao động. Những nhà tư tưởng tưởng tượng xã hội đã cố gắng phác thảo những mô hình xã hội lý tưởng, nhưng còn thiếu những phân tích xã hội và những giải pháp xã hội dựa trên cơ sở khoa học.

Dù còn nhiều hạn chế, tư tưởng XHCN không tưởng đóng một vai trò quan trọng trong lịch sử. Nó đã phê phán mạnh mẽ những bất công của xã hội đương thời, phân tích xã hội một cách sâu sắc và đặt ra những vấn đề về cải cách xã hội. Nó cũng góp phần thức tỉnh tinh thần đấu tranh của quần chúng lao động và tạo ra những tiền đề tư tưởng cho sự ra đời của chủ nghĩa xã hội khoa học. Engels thừa nhận rằng, chủ nghĩa xã hội lý luận Đức đứng trên vai của những người tiên phong này. Những ước mơ, khát vọng của các nhà xã hội lý tưởng đã trở thành cương lĩnh, dự án về cải cách xã hội, phong trào đấu tranh mang tính chất cách mạng.

Các nhà tư tưởng XHCN không tưởng không chỉ miêu tả những hiện tượng tội ác trên bề nổi của xã hội, mà còn bắt đầu đi vào khám phá bí ẩn trong xã hội tư bản. Họ đã chỉ ra rằng sự bóc lột là bản chất của chủ nghĩa tư bản, khi người lao động bị tước đoạt giá trị thặng dư do họ tạo ra. Họ cũng chỉ ra rằng sự bất bình đẳng là không thể tránh khỏi trong một xã hội mà tư liệu sản xuất thuộc về một thiểu số người. "Nghèo khổ được sinh ra chính từ sự thừa thãi" là một câu nói tiêu biểu thể hiện sự phê phán nghịch lý của xã hội tư bản.

Sự phê phán xã hội của các nhà tư tưởng XHCN không tưởng được thúc đẩy bởi một tinh thần nhân đạo sâu sắc. Họ mong muốn giải phóng con người khỏi áp bức, bóc lột và tạo ra một xã hội mà mọi người đều được sống một cuộc sống hạnh phúc và tự do. Họ tin rằng một xã hội như vậy là có thể đạt được, mặc dù họ chưa tìm ra phương pháp và con đường thực tiễn để hiện thực hóa ước mơ này. Tinh thần nhân đạo này vượt khỏi giới hạn của chủ nghĩa nhân đạo tư sản để vươn tới giá trị nhân đạo nhân dân.

Các nhà tư tưởng XHCN không tưởng không thể xác định được lực lượng xã hội có vai trò lãnh đạo trong cuộc đấu tranh xây dựng chủ nghĩa xã hội. Họ thường hy vọng vào sự giúp đỡ của những người giàu có và quyền lực, hoặc kêu gọi mọi người thay đổi bản thân để tạo ra một xã hội tốt đẹp hơn. Họ chưa nhận thức được rằng giai cấp công nhân, với vai trò là lực lượng sản xuất tiên tiến nhất, mới là lực lượng có khả năng lật đổ chủ nghĩa tư bản và xây dựng một xã hội mới. Luận chứng cho những động lực xã hội cơ bản của quá trình đấu tranh chống áp bức bất công là một nội dung cơ bản của tư tưởng xã hội chủ nghĩa, nhưng vẫn còn nhiều bế tắc.

Các nhà tư tưởng XHCN không tưởng không thể chứng minh một cách khoa học rằng chế độ tư hữu là nguồn gốc của những bất công xã hội. Họ chỉ đơn thuần lên án chế độ tư hữu và kêu gọi thủ tiêu nó, mà không phân tích sâu sắc về kinh tế chính trị của chủ nghĩa tư bản và những quy luật vận động của nó. Điều này khiến cho những lời kêu gọi của họ trở nên thiếu sức thuyết phục và khó có thể thực hiện trên thực tế. Một phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa mới manh nha chưa phát triển, các quan hệ xã hội của nền kinh tế và của xã hội ấy đang dần định hình chưa thể cho phép một tư tưởng xã hội chủ nghĩa có thể nhận biết được những quy luật đang dần manh nha và đang hình thành.

Những lời phê phán xã hội mạnh mẽ của các nhà tư tưởng XHCN không tưởng đã giúp công nhân nhận thức rõ hơn về tình trạng bị áp bức, bóc lột của mình. Điều này đã khơi gợi tinh thần phản kháng và thúc đẩy họ tham gia vào các phong trào đấu tranh. Tuy nhiên, những phong trào này thường thiếu mục tiêu rõ ràng và phương pháp đấu tranh phù hợp, dẫn đến những thất bại đáng tiếc. Trong giai đoạn lịch sử tương đối dài, với tư tưởng và bằng hoạt động của mình, các nhà tư tưởng xã hội chủ nghĩa utopia đã góp phần thức tỉnh tinh thần đấu tranh của quần chúng lao động.

Một số nhà tư tưởng XHCN không tưởng, như Robert Owen, đã cố gắng xây dựng những cộng đồng lý tưởng trên thực tế. Tuy nhiên, những thí nghiệm này thường thất bại do những điều kiện khách quan chưa chín muồi và do những hạn chế trong lý luận và phương pháp của các nhà tư tưởng này. Mặc dù vậy, những thí nghiệm này vẫn có giá trị lịch sử nhất định, cho thấy sự khao khát của con người về một xã hội tốt đẹp hơn. Ô-oen tin tưởng rằng, cuộc cách mạng công nghiệp đang diễn ra là điều kiện thuận lợi để thực hiện lý tưởng nhân đạo, tuy nhiên, ông chưa đánh giá đúng về vai trò của đấu tranh giai cấp.

Karl Marx và Friedrich Engels đã kế thừa những giá trị của xã hội chủ nghĩa không tưởng, đồng thời khắc phục những hạn chế của nó bằng cách xây dựng một lý luận khoa học về sự phát triển của xã hội loài người và về cách mạng xã hội. Họ đã phân tích sâu sắc kinh tế chính trị của chủ nghĩa tư bản, phát hiện ra quy luật giá trị thặng dư, và xác định giai cấp công nhân là lực lượng cách mạng xã hội chủ yếu. C.Mác và Ph.Ăngghen coi những điều kiện nêu trên là mảnh đất hiện thực, cơ sở hiện thực để hai ông xây dựng học thuyết của mình.

Nghiên cứu tư tưởng xã hội chủ nghĩa không tưởng có ý nghĩa quan trọng trong việc hiểu rõ hơn về lịch sử tư tưởng nhân loại và về sự phát triển của chủ nghĩa xã hội khoa học. Nó cũng giúp chúng ta nhận thức được những vấn đề cơ bản của bất công xã hội và sự cần thiết phải xây dựng một xã hội công bằng, bình đẳng, và hạnh phúc. Những trào lưu xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa utopia ra đời trong điều kiện phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa chưa phát triển đầy đủ. Công nghiệp lớn mới chỉ bắt đầu rõ nét ở nước Anh.