Luận văn thạc sĩ về đổi mới phương thức quản lý tài chính tự chủ trong nghiên cứu khoa học

• Tác giả: Kim Thị Diệp Hà
• Người hướng dẫn: TS Đào Thanh Trường
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Quản lý khoa học và công nghệ
• Đề tài: Đổi Mới Quản Lý Tài Chính Tự Chủ Trong Nghiên Cứu Khoa Học
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2014
• Địa điểm: Hà Nội

• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA MỐI LIÊN HỆ GIỮA CẤP PHÁT TÀI CHÍNH VÀ TIẾN ĐỘ THỰC HIỆN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
• 1.1. Các khái niệm công cụ
• 2. CHƯƠNG 2: NHẬN DIỆN SỰ KHÔNG TƯƠNG THÍCH GIỮA VIỆC CẤP PHÁT TÀI CHÍNH VỚI YÊU CẦU THỰC HIỆN ĐỀ TÀI THEO ĐÚNG TIẾN ĐỘ
• 3. CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC SỰ KHÔNG TƯƠNG THÍCH GIỮA VIỆC CẤP PHÁT KINH PHÍ VÀ TIẾN ĐỘ THỰC HIỆN ĐỀ TÀI TRONG HỢP ĐỒNG NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
• KẾT LUẬN
• DANH MỤC VIẾT TẮT
• DANH MỤC BẢNG BIỂU
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Cơ sở lý luận của mối liên hệ giữa cấp phát tài chính và tiến độ thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học

Nghiên cứu khoa học (NCKH) là một trong những chức năng cơ bản của các trường đại học, bên cạnh chức năng đào tạo. Hoạt động này không chỉ mang tính chất khám phá mà còn đòi hỏi một hệ thống quản lý tài chính hiệu quả. Việc quản lý tài chính trong NCKH cần phải được đổi mới để phù hợp với thực tiễn. Đặc biệt, sự không tương thích giữa việc cấp phát tài chính và tiến độ thực hiện đề tài NCKH đã trở thành một vấn đề cần giải quyết. Theo đó, việc tự chủ tài chính trong NCKH sẽ giúp các nhà khoa học có thể linh hoạt hơn trong việc sử dụng nguồn lực, từ đó nâng cao hiệu quả nghiên cứu. Chính sách tài chính hiện tại còn nhiều bất cập, mang tính hành chính và không khuyến khích sự sáng tạo. Do đó, cần có những giải pháp cụ thể để cải cách quản lý tài chính nhằm khắc phục những hạn chế này.

1.1. Các khái niệm công cụ

NCKH được định nghĩa là hoạt động khám phá, phát hiện và sáng tạo giải pháp nhằm ứng dụng vào thực tiễn. Đặc điểm của NCKH là tính mới, luôn hướng tới những phát hiện chưa biết. Điều này đòi hỏi một cơ chế quản lý tài chính linh hoạt, có khả năng thích ứng với những thay đổi trong quá trình nghiên cứu. Việc cấp phát tài chính cần phải được thực hiện theo tiến độ thực hiện đề tài, thay vì theo các quy định cứng nhắc. Điều này sẽ giúp các nhà nghiên cứu có thể tập trung vào việc phát triển ý tưởng và sản phẩm nghiên cứu mà không bị ràng buộc bởi các thủ tục hành chính phức tạp.

II. Nhận diện sự không tương thích giữa việc cấp phát tài chính với yêu cầu thực hiện đề tài theo đúng tiến độ

Tình hình thực hiện NCKH tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn cho thấy sự không tương thích giữa việc cấp phát tài chính và tiến độ thực hiện đề tài. Các nhà nghiên cứu thường gặp khó khăn trong việc nhận kinh phí đúng hạn, dẫn đến việc không thể hoàn thành đề tài theo kế hoạch. Việc quản lý ngân sách hiện tại còn nhiều bất cập, không đáp ứng được yêu cầu thực tiễn của NCKH. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng nghiên cứu mà còn làm giảm động lực của các nhà khoa học. Cần có những giải pháp cụ thể để cải thiện tình hình này, như việc tăng cường tự chủ tài chính cho các tổ chức và cá nhân thực hiện đề tài NCKH.

2.1. Thực trạng quản lý tài chính cho các đề tài NCKH

Thực trạng cấp phát kinh phí cho các đề tài NCKH tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn cho thấy nhiều vấn đề cần được giải quyết. Việc cấp phát kinh phí thường không kịp thời, dẫn đến việc các nhà nghiên cứu không thể thực hiện đúng tiến độ. Các thủ tục hành chính phức tạp cũng là một rào cản lớn. Để khắc phục tình trạng này, cần thiết phải cải cách quản lý tài chính theo hướng giảm thiểu thủ tục hành chính và tăng cường quyền tự chủ cho các nhà nghiên cứu. Điều này sẽ giúp nâng cao hiệu quả của hoạt động NCKH và khuyến khích sự sáng tạo trong nghiên cứu.

III. Giải pháp khắc phục sự không tương thích giữa việc cấp phát kinh phí và tiến độ thực hiện đề tài trong hợp đồng nghiên cứu khoa học

Để khắc phục sự không tương thích giữa việc cấp phát kinh phí và tiến độ thực hiện đề tài NCKH, cần có những giải pháp cụ thể. Một trong những giải pháp quan trọng là tăng cường tự chủ tài chính cho các tổ chức và cá nhân thực hiện đề tài. Việc cấp kinh phí cần phải được thực hiện theo tiến độ thực hiện đề tài và sản phẩm đầu ra của NCKH. Giảm thiểu các thủ tục hành chính trong quyết toán kinh phí cũng là một yếu tố quan trọng. Điều này sẽ giúp các nhà nghiên cứu có thể tập trung vào việc phát triển ý tưởng và sản phẩm nghiên cứu mà không bị ràng buộc bởi các thủ tục hành chính phức tạp.

3.1. Nhóm giải pháp tăng quyền tự chủ cho các tổ chức chủ trì đề tài

Cần thiết phải xây dựng một cơ chế quản lý tài chính linh hoạt, cho phép các tổ chức và cá nhân chủ trì đề tài có quyền tự chủ trong việc sử dụng kinh phí. Điều này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả nghiên cứu mà còn khuyến khích sự sáng tạo và đổi mới trong NCKH. Việc thực hiện cấp kinh phí theo tiến độ thực hiện đề tài và sản phẩm đầu ra sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho các nhà nghiên cứu trong việc hoàn thành nhiệm vụ của mình.

Tổng quan nghiên cứu

Hoạt động nghiên cứu khoa học (NCKH) trong các trường đại học Việt Nam, đặc biệt là lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn, đóng vai trò quan trọng trong phát triển tri thức và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Theo báo cáo của trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐHKHXH&NV), Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐHQGHN), từ năm 2009 đến 2014, trường đã thực hiện hơn 300 đề tài nghiên cứu các cấp, với sự tham gia của hàng trăm cán bộ, giảng viên và nghiên cứu viên. Tuy nhiên, hoạt động NCKH hiện nay đang gặp phải sự không tương thích giữa việc cấp phát tài chính và tiến độ thực hiện đề tài, gây ảnh hưởng đến hiệu quả và chất lượng nghiên cứu.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là tìm ra giải pháp đổi mới phương thức quản lý tài chính theo hướng tự chủ nhằm khắc phục sự không tương thích này, tập trung nghiên cứu trường hợp tại ĐHKHXH&NV trong giai đoạn 2009-2014. Nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn kinh phí, thúc đẩy tiến độ và chất lượng các đề tài NCKH, đồng thời góp phần hoàn thiện chính sách tài chính trong hoạt động khoa học tại các trường đại học Việt Nam. Việc đổi mới này có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh nguồn ngân sách nhà nước dành cho NCKH còn hạn chế, chiếm khoảng 1,36% tổng chi ngân sách năm 2014, thấp hơn nhiều so với mức 2% theo quy định của Luật Khoa học và Công nghệ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính để phân tích và đề xuất giải pháp:

1. Lý thuyết hệ thống: Quản lý tài chính NCKH được xem như một hệ thống gồm các phần tử liên kết chặt chẽ từ khâu xây dựng kế hoạch, phê duyệt dự toán, cấp phát kinh phí, kiểm tra tiến độ, nghiệm thu đến quyết toán. Mỗi phần tử ảnh hưởng lẫn nhau và sự thay đổi ở một phần tử có thể tác động đến toàn bộ hệ thống. Phương pháp hộp đen được áp dụng để tập trung kiểm soát đầu vào (nguồn kinh phí) và đầu ra (sản phẩm NCKH) mà không cần can thiệp chi tiết vào từng khâu.

2. Lý thuyết khoa học và công nghệ đẩy – thị trường kéo: Phân tích chính sách tài chính NCKH hiện nay theo mô hình "đẩy" do Nhà nước chỉ đạo, chưa phù hợp với nhu cầu thực tế và thị trường. Luận văn đề xuất chuyển đổi sang mô hình "thị trường kéo", trong đó nhu cầu thị trường và sản phẩm đầu ra là cơ sở để cấp phát và quyết toán kinh phí, nhằm tăng tính hiệu quả và phù hợp với đặc điểm sáng tạo, rủi ro của NCKH.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: nghiên cứu khoa học, đề tài nghiên cứu khoa học, hợp đồng nghiên cứu khoa học, ngân sách nhà nước, tự chủ tài chính trong NCKH, không tương thích trong quản lý tài chính.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng:

• Nguồn dữ liệu: Số liệu thống kê từ phòng Quản lý NCKH của trường ĐHKHXH&NV giai đoạn 2009-2014, các văn bản pháp luật liên quan như Nghị định 43/2006/NĐ-CP, Thông tư 93/2006/TTLB/BTC-BKHCN, Thông tư 44/2007/TTLB/BTC-BKHCN, quyết định của ĐHQGHN; hợp đồng nghiên cứu, biên bản kiểm tra tiến độ đề tài.

• Phương pháp phân tích: Phân tích tài liệu, quan sát thực tiễn quản lý tài chính NCKH tại trường, khảo sát bằng bảng hỏi với các chủ nhiệm đề tài và bộ phận quản lý, phỏng vấn sâu 10 chuyên gia và nhà khoa học để thu thập ý kiến về khó khăn và giải pháp.

• Cỡ mẫu: Khảo sát và phỏng vấn tập trung vào các chủ nhiệm đề tài NCKH và cán bộ quản lý tài chính tại trường, đảm bảo đại diện cho các cấp đề tài và lĩnh vực nghiên cứu.

• Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích dữ liệu và thực trạng trong giai đoạn 2009-2014, đồng thời khảo sát ý kiến và đề xuất giải pháp trong năm 2014.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Sự không tương thích giữa cấp phát kinh phí và tiến độ thực hiện đề tài: Trung bình chỉ khoảng 30% số đề tài NCKH được phê duyệt kinh phí đầy đủ so với dự toán đăng ký, có năm tỷ lệ này thấp hơn 15%. Việc cấp phát kinh phí theo niên độ ngân sách năm khiến nhiều đề tài không thể hoàn thành đúng tiến độ, gây chậm trễ và ảnh hưởng đến chất lượng nghiên cứu.

2. Nguồn kinh phí hạn chế và phân bổ không linh hoạt: Năm 2013, tổng kinh phí NSNN cấp cho trường là 80 tỷ đồng, trong đó chỉ 6,5 tỷ đồng (8%) dành cho NCKH, chiếm khoảng 1% tổng ngân sách của trường. So với các nước phát triển, mức đầu tư này rất thấp, ảnh hưởng đến khả năng thực hiện các đề tài nghiên cứu có tính đột phá.

3. Thủ tục hành chính phức tạp, gây khó khăn cho nhà khoa học: Các quy định về quyết toán kinh phí theo năm tài chính, thủ tục thanh toán và kiểm tra tiến độ đề tài còn nặng nề, làm giảm động lực và hiệu quả làm việc của các nhà nghiên cứu.

4. Ý kiến của các nhà khoa học và quản lý: Hơn 80% người được khảo sát đồng tình cần đổi mới phương thức quản lý tài chính theo hướng tự chủ, giảm bớt thủ tục hành chính, cấp kinh phí theo tiến độ thực hiện và sản phẩm đầu ra của đề tài.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự không tương thích là do cơ chế cấp phát kinh phí theo niên độ ngân sách năm, không phù hợp với đặc điểm sáng tạo, rủi ro và tính mới của NCKH. Việc này dẫn đến tình trạng đề tài bị gián đoạn do thiếu kinh phí, hoặc phải hoàn thành gấp rút để kịp quyết toán, ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm nghiên cứu.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định về bất cập trong chính sách tài chính NCKH tại Việt Nam, đồng thời bổ sung thêm góc nhìn về tự chủ tài chính như một giải pháp khả thi. Việc áp dụng lý thuyết hệ thống giúp nhận diện các khâu trong quản lý tài chính cần được cải tiến đồng bộ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ đề tài được cấp kinh phí đầy đủ theo năm, bảng so sánh tỷ lệ kinh phí dành cho NCKH so với tổng ngân sách trường và biểu đồ khảo sát ý kiến nhà khoa học về các giải pháp tài chính.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Thực hiện cấp phát kinh phí theo tiến độ thực hiện và sản phẩm đầu ra: Cơ quan quản lý nên điều chỉnh quy định cấp phát kinh phí không theo niên độ ngân sách mà theo từng giai đoạn hoàn thành sản phẩm nghiên cứu (báo cáo, bài báo khoa học, giáo trình). Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể thực hiện: Bộ Khoa học và Công nghệ, ĐHQGHN, trường đại học.

2. Tăng quyền tự chủ tài chính cho các tổ chức và cá nhân chủ trì đề tài: Trao quyền quyết định sử dụng kinh phí cho các nhà khoa học, giảm bớt các thủ tục hành chính phức tạp trong thanh toán và quyết toán. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể thực hiện: Ban Giám hiệu trường, phòng Quản lý NCKH.

3. Xây dựng cơ chế quỹ dự phòng tài chính cho NCKH: Thiết lập quỹ hỗ trợ tài chính linh hoạt nhằm giải quyết các khó khăn tạm thời về kinh phí cho đề tài, giúp duy trì tiến độ nghiên cứu. Thời gian thực hiện: 2 năm; Chủ thể thực hiện: Trường đại học, các quỹ nghiên cứu.

4. Đào tạo và nâng cao năng lực quản lý tài chính cho cán bộ quản lý và nhà khoa học: Tổ chức các khóa đào tạo về quản lý tài chính, quy trình cấp phát và quyết toán kinh phí NCKH nhằm nâng cao hiệu quả quản lý. Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể thực hiện: Phòng Tài chính, Phòng Quản lý NCKH.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý giáo dục đại học và khoa học công nghệ: Nhận diện các bất cập trong quản lý tài chính NCKH và áp dụng giải pháp đổi mới nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động nghiên cứu.

2. Các nhà khoa học và chủ nhiệm đề tài nghiên cứu: Hiểu rõ cơ chế tài chính hiện hành, từ đó chủ động đề xuất và thực hiện các giải pháp quản lý tài chính phù hợp với tiến độ nghiên cứu.

3. Các cơ quan quản lý nhà nước về khoa học và công nghệ: Tham khảo để hoàn thiện chính sách tài chính, đặc biệt là cơ chế cấp phát và quyết toán kinh phí NCKH trong các trường đại học.

4. Các tổ chức tài trợ và quỹ nghiên cứu: Nắm bắt thực trạng và nhu cầu tài chính của các đề tài NCKH để thiết kế các chương trình hỗ trợ tài chính hiệu quả, phù hợp với đặc điểm hoạt động nghiên cứu.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao việc cấp phát kinh phí theo niên độ ngân sách lại gây khó khăn cho tiến độ đề tài?
   Việc cấp phát theo năm tài chính buộc các đề tài phải hoàn thành và quyết toán trong cùng một năm, trong khi nghiên cứu khoa học thường kéo dài nhiều năm và có tính không chắc chắn cao. Điều này dẫn đến gián đoạn hoặc phải gấp rút hoàn thành, ảnh hưởng đến chất lượng nghiên cứu.

2. Tự chủ tài chính trong NCKH có ý nghĩa gì?
   Tự chủ tài chính cho phép các tổ chức và cá nhân chủ trì đề tài được quyền quyết định sử dụng kinh phí theo kế hoạch nghiên cứu và sản phẩm đầu ra, giảm bớt thủ tục hành chính, từ đó nâng cao hiệu quả và tính linh hoạt trong quản lý tài chính.

3. Giải pháp nào giúp khắc phục sự không tương thích giữa cấp phát kinh phí và tiến độ thực hiện đề tài?
   Cấp phát kinh phí theo tiến độ thực hiện và sản phẩm đầu ra, tăng quyền tự chủ tài chính cho nhà khoa học, xây dựng quỹ dự phòng tài chính và đào tạo nâng cao năng lực quản lý tài chính là những giải pháp thiết thực.

4. Nguồn kinh phí nào chủ yếu hỗ trợ NCKH tại ĐHKHXH&NV?
   Nguồn kinh phí chủ yếu là ngân sách nhà nước, các quỹ nghiên cứu, tài trợ trong và ngoài nước, cũng như hợp tác với các tổ chức trong và ngoài nước. Tuy nhiên, ngân sách nhà nước chiếm tỷ lệ lớn nhất nhưng còn hạn chế về quy mô và tính linh hoạt.

5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả sử dụng kinh phí NCKH?
   Cần đổi mới cơ chế quản lý tài chính theo hướng tự chủ, giảm thủ tục hành chính, cấp phát kinh phí linh hoạt theo tiến độ và sản phẩm nghiên cứu, đồng thời tăng cường kiểm tra, giám sát và đào tạo quản lý tài chính cho các bên liên quan.

Kết luận

• Hoạt động NCKH tại trường ĐHKHXH&NV có quy mô lớn với nhiều đề tài và sản phẩm khoa học, nhưng gặp khó khăn do sự không tương thích giữa cấp phát kinh phí và tiến độ thực hiện đề tài.
• Nguồn kinh phí từ ngân sách nhà nước còn hạn chế, chiếm khoảng 1% tổng ngân sách trường, thấp hơn nhiều so với yêu cầu phát triển NCKH.
• Thủ tục hành chính phức tạp và quy định cấp phát kinh phí theo niên độ ngân sách là nguyên nhân chính gây ra sự không tương thích.
• Đổi mới phương thức quản lý tài chính theo hướng tự chủ, cấp phát kinh phí theo tiến độ và sản phẩm đầu ra là giải pháp khả thi và được các nhà khoa học, quản lý đồng thuận.
• Các bước tiếp theo bao gồm hoàn thiện chính sách tài chính, xây dựng quỹ dự phòng, đào tạo quản lý tài chính và triển khai thí điểm cơ chế mới tại trường ĐHKHXH&NV.

Kêu gọi hành động: Các cơ quan quản lý, nhà trường và nhà khoa học cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện đổi mới quản lý tài chính, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động nghiên cứu khoa học phát triển bền vững và hiệu quả.