Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết số 29/NQ-TW ngày 4/11/2013, việc phát triển năng lực thực nghiệm cho học sinh (HS) môn Vật lí trở thành một yêu cầu cấp thiết. Chủ đề “Các hiện tượng bề mặt của chất lỏng” trong chương trình Vật lí 10 hiện nay được Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) điều chỉnh với thời lượng từ 2 đến 4 tiết nội khóa, trong đó nhiều phần kiến thức chuyển sang tự học có hướng dẫn. Điều này dẫn đến hạn chế về thời gian thực hành, khiến HS khó có cơ hội phát triển năng lực thực nghiệm một cách toàn diện.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và tổ chức dạy học ngoại khóa thí nghiệm chủ đề này để phát triển năng lực thực nghiệm cho HS, thông qua việc thiết kế các nhiệm vụ thực nghiệm phù hợp, giúp HS vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ tích cực trong thực hành. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại Trường THPT Bình Minh, Hoài Đức, Hà Nội, trong năm học 2022-2023, với đối tượng là HS lớp 10.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp một mô hình dạy học ngoại khóa thí nghiệm có hệ thống, giúp HS nâng cao năng lực thực nghiệm, từ đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học Vật lí phổ thông. Kết quả nghiên cứu cũng hỗ trợ giáo viên (GV) trong việc thiết kế các hoạt động ngoại khóa hiệu quả, đồng thời khắc phục những khó khăn về cơ sở vật chất và thời gian thực hành trong nhà trường phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực thực nghiệm (NLTN) trong môn Vật lí được định nghĩa là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ tích cực để thực hiện thành công các nhiệm vụ thí nghiệm. NLTN bao gồm các thành tố chính: xác định mục đích thí nghiệm, thiết kế phương án thí nghiệm, tiến hành thí nghiệm và phân tích kết quả, đánh giá thí nghiệm. Mỗi thành tố được đánh giá qua các chỉ số hành vi cụ thể với bốn mức độ từ thấp đến cao, phản ánh sự phát triển năng lực của HS.

Hoạt động ngoại khóa được hiểu là các hoạt động tổ chức ngoài giờ học chính khóa, nhằm phát triển toàn diện kiến thức, kỹ năng và thái độ của HS. Dạy học ngoại khóa thí nghiệm Vật lí là hình thức tổ chức hoạt động ngoại khóa tập trung vào việc thực hiện các thí nghiệm với dụng cụ tự chế hoặc sẵn có, giúp HS củng cố và mở rộng kiến thức, đồng thời phát triển năng lực thực nghiệm.

Chủ đề “Các hiện tượng bề mặt của chất lỏng” trong chương trình Vật lí 10 bao gồm các nội dung: hiện tượng căng bề mặt, hiện tượng dính ướt và không dính ướt, hiện tượng mao dẫn. Các hiện tượng này có nhiều ứng dụng thực tiễn, giúp HS hiểu sâu sắc hơn về bản chất vật lí và vận dụng kiến thức vào đời sống.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực trạng dạy học ngoại khóa thí nghiệm Vật lí tại một số trường THPT trên địa bàn Hà Nội và các tỉnh lân cận, cùng với thực nghiệm sư phạm tại Trường THPT Bình Minh. Cỡ mẫu khảo sát gồm các GV Vật lí có trình độ cử nhân trở lên, phần lớn có kinh nghiệm dưới 10 năm, với tỷ lệ dụng cụ thí nghiệm cũ hoặc thiếu hụt chiếm gần 50%.

Phương pháp phân tích bao gồm thống kê mô tả, phân tích định tính và định lượng kết quả thực nghiệm sư phạm. Phương pháp chọn mẫu là phiếu khảo sát trực tuyến kết hợp phỏng vấn trực tiếp nhằm thu thập thông tin đa chiều về điều kiện cơ sở vật chất, tần suất sử dụng thí nghiệm, khó khăn trong dạy học và tổ chức hoạt động ngoại khóa thí nghiệm.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2022 đến tháng 12/2022, bao gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng, xây dựng nội dung dạy học ngoại khóa thí nghiệm, tổ chức thực nghiệm sư phạm và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng cơ sở vật chất và tần suất sử dụng thí nghiệm: Khoảng 42,9% dụng cụ thí nghiệm tại các trường THPT khảo sát đã cũ, hư hỏng, không đủ điều kiện sử dụng; chỉ 7,1% trường có dụng cụ đầy đủ và hiện đại. Tần suất sử dụng thí nghiệm trong dạy học chủ yếu ở giai đoạn mở đầu bài học và kiểm tra giả thuyết, với 57,1% GV rất hiếm khi tổ chức hoạt động ngoại khóa thí nghiệm.

  2. Khó khăn trong dạy học chủ đề “Các hiện tượng bề mặt của chất lỏng”: Thiếu dụng cụ thí nghiệm trực quan là khó khăn lớn nhất, bên cạnh đó là sự không đồng đều về trình độ nhận thức của HS, gây khó khăn trong việc thiết kế hoạt động phù hợp cho tất cả HS.

  3. Phát triển năng lực thực nghiệm qua dạy học ngoại khóa thí nghiệm: Thực nghiệm sư phạm tại Trường THPT Bình Minh cho thấy sau các buổi học ngoại khóa thí nghiệm, điểm trung bình năng lực thực nghiệm của HS tăng lên rõ rệt, với mức độ hoàn thành các hành vi thí nghiệm đạt từ mức độ 3 trở lên, thể hiện qua việc HS có thể tự xác định mục đích, thiết kế phương án, tiến hành thí nghiệm và phân tích kết quả một cách chính xác và hiệu quả.

  4. Hiệu quả của các nhiệm vụ thực nghiệm được thiết kế: Các thí nghiệm như “Thuyền chạy bằng xà phòng”, “Độ thấm hút của các loại giấy thấm”, “Đồng xu chứa nước” đã giúp HS hiểu sâu sắc các hiện tượng bề mặt chất lỏng, đồng thời phát triển kỹ năng thực hành và tư duy khoa học.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của khó khăn trong việc tổ chức dạy học ngoại khóa thí nghiệm là do hạn chế về cơ sở vật chất và thời gian. Kết quả khảo sát phù hợp với các nghiên cứu trước đây về thực trạng dạy học Vật lí phổ thông tại Việt Nam. Việc xây dựng nội dung dạy học ngoại khóa thí nghiệm với các nhiệm vụ thực nghiệm cụ thể đã giúp HS phát triển năng lực thực nghiệm một cách toàn diện, từ nhận thức đến hành động.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc tổ chức dạy học ngoại khóa thí nghiệm theo nhóm nhỏ, có kế hoạch rõ ràng và đánh giá chi tiết năng lực thực nghiệm là phương pháp hiệu quả, phù hợp với điều kiện thực tế của các trường phổ thông Việt Nam. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng điểm năng lực thực nghiệm của HS qua các buổi học, cũng như bảng tổng hợp đánh giá mức độ hoàn thành các chỉ số hành vi.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu không chỉ giúp nâng cao chất lượng dạy học Vật lí mà còn góp phần phát triển năng lực thực nghiệm, tư duy khoa học và thái độ tích cực của HS đối với môn học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và dụng cụ thí nghiệm: Các trường THPT cần ưu tiên nâng cấp, bổ sung dụng cụ thí nghiệm hiện đại, đảm bảo đủ số lượng và chất lượng để phục vụ dạy học ngoại khóa thí nghiệm. Thời gian thực hiện: trong vòng 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu nhà trường phối hợp với Sở GD&ĐT.

  2. Xây dựng và phổ biến nội dung dạy học ngoại khóa thí nghiệm có hệ thống: Phát triển các bộ nhiệm vụ học tập thí nghiệm theo chủ đề, có hướng dẫn chi tiết và tiêu chí đánh giá năng lực thực nghiệm. Thời gian: 6 tháng đến 1 năm. Chủ thể: Bộ GD&ĐT, các trường đại học sư phạm.

  3. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Đào tạo GV về phương pháp tổ chức dạy học ngoại khóa thí nghiệm, kỹ năng thiết kế nhiệm vụ và đánh giá năng lực thực nghiệm HS. Thời gian: định kỳ hàng năm. Chủ thể: Sở GD&ĐT, Trung tâm bồi dưỡng GV.

  4. Khuyến khích tổ chức hoạt động ngoại khóa thí nghiệm theo nhóm nhỏ: Tạo điều kiện cho HS tham gia tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo và hợp tác trong học tập. Thời gian: áp dụng ngay trong các năm học tiếp theo. Chủ thể: GV bộ môn, Ban giám hiệu.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực thực nghiệm đa dạng và linh hoạt: Kết hợp đánh giá định tính và định lượng qua phiếu học tập, báo cáo, sản phẩm thí nghiệm để phản ánh chính xác sự phát triển năng lực của HS. Thời gian: 6 tháng. Chủ thể: GV bộ môn, tổ chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Vật lí THPT: Nghiên cứu giúp GV thiết kế và tổ chức các hoạt động ngoại khóa thí nghiệm hiệu quả, nâng cao năng lực thực nghiệm cho HS, đồng thời cải thiện phương pháp dạy học.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Hỗ trợ trong việc xây dựng kế hoạch đầu tư cơ sở vật chất, tổ chức tập huấn và phát triển chương trình ngoại khóa phù hợp với điều kiện thực tế của nhà trường.

  3. Sinh viên sư phạm Vật lí: Là tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ về năng lực thực nghiệm, phương pháp dạy học ngoại khóa thí nghiệm và cách tổ chức thực nghiệm sư phạm.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học ngoại khóa thí nghiệm, góp phần phát triển các mô hình dạy học tích cực, phát triển năng lực người học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tổ chức dạy học ngoại khóa thí nghiệm cho chủ đề “Các hiện tượng bề mặt của chất lỏng”?
    Dạy học ngoại khóa thí nghiệm giúp HS có thêm thời gian thực hành, củng cố và mở rộng kiến thức, phát triển năng lực thực nghiệm và thái độ tích cực. Ví dụ, thí nghiệm “Thuyền chạy bằng xà phòng” giúp HS hiểu rõ về lực căng bề mặt thông qua trải nghiệm thực tế.

  2. Làm thế nào để đánh giá năng lực thực nghiệm của HS một cách chính xác?
    Đánh giá dựa trên các chỉ số hành vi trong bốn thành tố năng lực thực nghiệm: xác định mục đích, thiết kế phương án, tiến hành thí nghiệm và phân tích kết quả. Sử dụng phiếu học tập, báo cáo và rubric đánh giá giúp GV có cái nhìn toàn diện.

  3. Khó khăn lớn nhất khi tổ chức dạy học ngoại khóa thí nghiệm là gì?
    Thiếu dụng cụ thí nghiệm trực quan và thời gian hạn chế là những khó khăn phổ biến. Việc tự chế tạo dụng cụ đòi hỏi thời gian và kinh phí, trong khi thời gian học tập của HS cũng bị giới hạn.

  4. Các thí nghiệm nào phù hợp để tổ chức trong dạy học ngoại khóa chủ đề này?
    Các thí nghiệm như “Thuyền chạy bằng xà phòng”, “Độ thấm hút của các loại giấy thấm”, “Đồng xu chứa nước” được thiết kế phù hợp, dễ thực hiện và giúp HS hiểu sâu sắc các hiện tượng bề mặt chất lỏng.

  5. Làm thế nào để GV có thể khuyến khích HS tham gia tích cực vào hoạt động ngoại khóa thí nghiệm?
    GV cần thiết kế nhiệm vụ học tập hấp dẫn, phù hợp với trình độ HS, tổ chức theo nhóm nhỏ để tăng tính tương tác, đồng thời đánh giá kết quả một cách công bằng và đa dạng để tạo động lực cho HS.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công nội dung và tiến trình dạy học ngoại khóa thí nghiệm chủ đề “Các hiện tượng bề mặt của chất lỏng” – Vật lí 10 nhằm phát triển năng lực thực nghiệm cho HS.
  • Khảo sát thực trạng cho thấy nhiều trường THPT còn thiếu dụng cụ thí nghiệm và hoạt động ngoại khóa thí nghiệm chưa được tổ chức thường xuyên.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh hiệu quả của mô hình dạy học ngoại khóa thí nghiệm trong việc nâng cao năng lực thực nghiệm của HS.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đầu tư cơ sở vật chất, tập huấn GV, xây dựng nội dung và đánh giá năng lực thực nghiệm.
  • Khuyến nghị các trường phổ thông áp dụng mô hình này để nâng cao chất lượng dạy học Vật lí, đồng thời phát triển năng lực thực nghiệm và phẩm chất khoa học cho HS.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và GV nên bắt đầu triển khai tổ chức dạy học ngoại khóa thí nghiệm theo hướng dẫn, đồng thời phối hợp với các cơ quan quản lý giáo dục để cải thiện điều kiện thực hành. Để biết thêm chi tiết và tài liệu hỗ trợ, độc giả có thể liên hệ với các khoa sư phạm Vật lí tại các trường đại học uy tín.