Tổng quan nghiên cứu

Rừng Quốc gia Yên Tử, tỉnh Quảng Ninh, với diện tích tự nhiên khoảng 2.783 ha, là một trong những khu vực có giá trị đa dạng sinh học và cảnh quan đặc sắc của vùng Đông Bắc Việt Nam. Nơi đây không chỉ nổi tiếng với hệ sinh thái rừng mưa nhiệt đới, mà còn là trung tâm du lịch tâm linh gắn liền với lịch sử Phật giáo Việt Nam, thu hút hàng trăm nghìn lượt khách mỗi năm. Tuy nhiên, việc khai thác và phát triển du lịch tại khu vực này vẫn còn nhiều hạn chế do thiếu các đánh giá tổng hợp về điều kiện tự nhiên phục vụ phát triển bền vững.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá tổng hợp các điều kiện tự nhiên như địa hình, khí hậu, thủy văn, thảm thực vật và tài nguyên động vật tại khu vực rừng Quốc gia Yên Tử nhằm xác định mức độ thuận lợi cho phát triển các loại hình du lịch khác nhau. Nghiên cứu tập trung vào phạm vi toàn bộ diện tích rừng Quốc gia Yên Tử, sử dụng số liệu từ năm 2005 đến 2018, nhằm xây dựng cơ sở khoa học cho việc quy hoạch phát triển du lịch bền vững, góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường tại địa phương.

Việc đánh giá tổng hợp điều kiện tự nhiên không chỉ giúp nhận diện tiềm năng phát triển du lịch mà còn góp phần bảo tồn đa dạng sinh học và cảnh quan đặc trưng của khu vực. Qua đó, đề tài có ý nghĩa quan trọng trong việc định hướng phát triển kinh tế du lịch của tỉnh Quảng Ninh, đồng thời bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và phát triển bền vững vùng rừng núi trung du miền núi phía Bắc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu cảnh quan địa lý hiện đại, trong đó nổi bật là:

  • Lý thuyết cảnh quan tổng hợp: Cảnh quan được xem là thể tổng hợp tự nhiên phức tạp, bao gồm các thành phần địa hình, khí hậu, thủy văn, thổ nhưỡng và sinh vật, có mối quan hệ tương hỗ và tác động qua lại lẫn nhau. Lý thuyết này giúp phân tích cấu trúc, chức năng và động lực của cảnh quan nhằm đánh giá mức độ thuận lợi cho các hoạt động kinh tế - xã hội, đặc biệt là du lịch.

  • Mô hình đánh giá cảnh quan sinh thái: Phương pháp đánh giá thích nghi sinh thái dựa trên các chỉ tiêu tự nhiên như địa hình, khí hậu, thảm thực vật và thủy văn để xác định mức độ phù hợp của từng đơn vị cảnh quan với các loại hình du lịch khác nhau. Mô hình này sử dụng thang điểm có trọng số và phương pháp tích hợp GIS để phân tích không gian và xây dựng bản đồ chuyên đề.

  • Quan điểm hệ thống và lãnh thổ: Nghiên cứu cảnh quan được thực hiện trên cơ sở quan điểm hệ thống, xem xét mối quan hệ giữa các hệ thống con trong cảnh quan và quan điểm lãnh thổ, nhấn mạnh sự phân hóa không gian và mối liên hệ giữa các đơn vị cảnh quan trong vùng nghiên cứu.

Các khái niệm chính bao gồm: cảnh quan địa lý, đánh giá cảnh quan, thích nghi sinh thái, hệ địa sinh thái, và phát triển du lịch bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Sử dụng số liệu thực địa thu thập từ năm 2005 đến 2018, bao gồm dữ liệu khí hậu, địa hình, thủy văn, thảm thực vật và tài nguyên động vật; các tài liệu bản đồ, báo cáo thống kê của tỉnh Quảng Ninh; thông tin từ các cơ quan quản lý địa phương và khảo sát thực tế tại khu vực rừng Quốc gia Yên Tử.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn các điểm khảo sát đại diện cho các tiểu vùng cảnh quan khác nhau trong khu vực rừng Quốc gia Yên Tử nhằm đảm bảo tính đại diện và toàn diện cho nghiên cứu.

  • Phương pháp phân tích: Kết hợp phương pháp bản đồ và hệ thống thông tin địa lý (GIS) để chuẩn hóa, phân loại và tích hợp các lớp dữ liệu cảnh quan; áp dụng phương pháp đánh giá tổng hợp dựa trên thang điểm có trọng số để xác định mức độ thuận lợi của từng đơn vị cảnh quan đối với phát triển các loại hình du lịch. Phương pháp chuyên gia được sử dụng để thu thập ý kiến đánh giá, bổ sung thông tin thực tiễn từ cán bộ quản lý và người dân địa phương.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2016-2018, bao gồm thu thập dữ liệu, khảo sát thực địa, phân tích dữ liệu, xây dựng bản đồ cảnh quan và đánh giá tổng hợp, đề xuất định hướng phát triển du lịch bền vững.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm địa hình và khí hậu thuận lợi cho phát triển du lịch sinh thái: Khu vực rừng Quốc gia Yên Tử có địa hình đa dạng với độ cao từ 50 m đến 1.068 m, độ dốc trung bình từ 15° đến trên 40°, tạo nên cảnh quan núi non hùng vĩ, phù hợp cho các loại hình du lịch leo núi, tham quan di tích lịch sử và du lịch sinh thái. Nhiệt độ trung bình năm khoảng 23,4°C, lượng mưa trung bình 1.785 mm/năm, độ ẩm không khí trung bình 81%, tạo điều kiện khí hậu mát mẻ, dễ chịu cho du khách.

  2. Thảm thực vật phong phú và đa dạng sinh học cao: Khu vực có hơn 800 loài thực vật và hơn 150 loài động vật, trong đó nhiều loài quý hiếm như Lim xanh, Sao Hòn gai, Mai Yên Tử. Rừng kín lá rộng thường xanh á nhiệt đới chiếm ưu thế, tạo nên cảnh quan tự nhiên hấp dẫn, đồng thời đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa khí hậu và bảo vệ môi trường.

  3. Hệ thống thủy văn ổn định với các điểm thác nước đẹp: Hệ thống suối Cây Trâm, Giải Oan, Bãi Dâu và suối Tắm duy trì dòng chảy quanh năm, có nhiều thác nước như thác Ngự Dội, thác Vàng, thác Bạc tạo cảnh quan hấp dẫn, thuận lợi cho phát triển du lịch sinh thái và du lịch nghỉ dưỡng.

  4. Mức độ thuận lợi phát triển du lịch theo phân vùng cảnh quan: Qua đánh giá tổng hợp, khoảng 65% diện tích rừng Quốc gia Yên Tử được xác định là thuận lợi hoặc khá thuận lợi cho phát triển du lịch sinh thái và du lịch tâm linh, trong khi khoảng 20% diện tích có mức độ trung bình và 15% diện tích còn lại có hạn chế do địa hình dốc cao hoặc các yếu tố môi trường nhạy cảm.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy điều kiện tự nhiên tại rừng Quốc gia Yên Tử rất phù hợp để phát triển các loại hình du lịch sinh thái, du lịch tâm linh và du lịch nghỉ dưỡng. Địa hình đa dạng kết hợp với khí hậu mát mẻ và thảm thực vật phong phú tạo nên môi trường hấp dẫn cho du khách. So sánh với các nghiên cứu tương tự tại các khu rừng quốc gia khác ở miền Bắc Việt Nam, Yên Tử có lợi thế nổi bật về giá trị văn hóa lịch sử gắn liền với Phật giáo Trúc Lâm, tạo điểm nhấn đặc biệt cho phát triển du lịch tâm linh.

Việc sử dụng phương pháp GIS kết hợp đánh giá tổng hợp đã giúp minh họa rõ ràng mức độ thuận lợi phát triển du lịch qua các bản đồ chuyên đề, hỗ trợ cho công tác quy hoạch và quản lý tài nguyên. Tuy nhiên, một số khu vực có địa hình dốc cao và dễ bị sạt lở cần được bảo vệ nghiêm ngặt để tránh tác động tiêu cực từ hoạt động du lịch.

Ngoài ra, kết quả cũng nhấn mạnh vai trò của các yếu tố nhân văn và kinh tế xã hội trong việc phát triển du lịch bền vững, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các ngành, địa phương và cộng đồng dân cư để khai thác hiệu quả tiềm năng tự nhiên mà không làm suy thoái môi trường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng quy hoạch phát triển du lịch bền vững theo phân vùng cảnh quan: Đề xuất phân chia khu vực rừng Quốc gia Yên Tử thành các tiểu vùng phát triển du lịch sinh thái, du lịch tâm linh và du lịch nghỉ dưỡng dựa trên mức độ thuận lợi tự nhiên, nhằm tối ưu hóa sử dụng tài nguyên và bảo vệ môi trường. Thời gian thực hiện: 2019-2022. Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh Quảng Ninh phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

  2. Nâng cao hiệu lực quản lý và bảo vệ rừng: Tăng cường công tác bảo vệ rừng, phòng chống cháy rừng và kiểm soát khai thác tài nguyên nhằm duy trì đa dạng sinh học và cảnh quan tự nhiên. Thời gian: liên tục, ưu tiên giai đoạn 2019-2021. Chủ thể: Ban quản lý rừng Quốc gia Yên Tử, các lực lượng chức năng địa phương.

  3. Phát triển cơ sở hạ tầng du lịch thân thiện môi trường: Đầu tư xây dựng các tuyến đường đi bộ, điểm dừng chân, nhà nghỉ dưỡng sinh thái và các dịch vụ hỗ trợ du lịch phù hợp với cảnh quan tự nhiên, hạn chế tác động tiêu cực đến môi trường. Thời gian: 2020-2023. Chủ thể: Sở Giao thông vận tải, Sở Du lịch, doanh nghiệp du lịch.

  4. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình đào tạo, tuyên truyền nâng cao nhận thức về bảo vệ môi trường và phát triển du lịch bền vững cho người dân địa phương và các bên liên quan. Thời gian: 2019-2022. Chủ thể: UBND thành phố Uông Bí, các tổ chức phi chính phủ, trường học.

  5. Ứng dụng công nghệ GIS trong quản lý và giám sát phát triển du lịch: Sử dụng hệ thống GIS để theo dõi biến động cảnh quan, đánh giá tác động môi trường và hỗ trợ ra quyết định quản lý tài nguyên du lịch. Thời gian: 2019-2021. Chủ thể: Sở Tài nguyên và Môi trường, Ban quản lý rừng Quốc gia Yên Tử.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách du lịch: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và bản đồ cảnh quan chi tiết giúp xây dựng các chính sách phát triển du lịch bền vững, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và văn hóa tại khu vực rừng Quốc gia Yên Tử.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực địa lý tự nhiên và du lịch sinh thái: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá về phương pháp đánh giá tổng hợp điều kiện tự nhiên, ứng dụng GIS và mô hình đánh giá cảnh quan sinh thái phục vụ phát triển du lịch.

  3. Doanh nghiệp và nhà đầu tư du lịch: Luận văn giúp nhận diện các khu vực tiềm năng để đầu tư phát triển các loại hình du lịch phù hợp, đồng thời hiểu rõ các yếu tố môi trường cần được bảo vệ để đảm bảo phát triển bền vững.

  4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức bảo tồn môi trường: Nghiên cứu cung cấp thông tin về giá trị đa dạng sinh học và cảnh quan tự nhiên, từ đó nâng cao nhận thức và tham gia tích cực vào công tác bảo vệ rừng và phát triển du lịch bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần đánh giá tổng hợp điều kiện tự nhiên cho phát triển du lịch tại rừng Quốc gia Yên Tử?
    Đánh giá tổng hợp giúp xác định mức độ thuận lợi của các yếu tố tự nhiên như địa hình, khí hậu, thảm thực vật để phát triển các loại hình du lịch phù hợp, đồng thời bảo vệ tài nguyên và môi trường, đảm bảo phát triển bền vững.

  2. Phương pháp GIS được sử dụng như thế nào trong nghiên cứu này?
    GIS được dùng để chuẩn hóa, phân loại và tích hợp các lớp dữ liệu cảnh quan, xây dựng bản đồ chuyên đề thể hiện phân vùng cảnh quan và mức độ thuận lợi phát triển du lịch, hỗ trợ quản lý và quy hoạch hiệu quả.

  3. Loại hình du lịch nào phù hợp nhất với khu vực rừng Quốc gia Yên Tử?
    Du lịch sinh thái, du lịch tâm linh và du lịch nghỉ dưỡng là các loại hình phù hợp nhất do điều kiện tự nhiên đa dạng, khí hậu mát mẻ và giá trị văn hóa lịch sử đặc sắc của khu vực.

  4. Những thách thức chính trong phát triển du lịch tại đây là gì?
    Thách thức gồm địa hình dốc cao dễ sạt lở, nguy cơ phá hoại môi trường do hoạt động du lịch không kiểm soát, hạn chế về cơ sở hạ tầng và nhận thức bảo vệ môi trường của cộng đồng.

  5. Làm thế nào để phát triển du lịch bền vững tại rừng Quốc gia Yên Tử?
    Cần xây dựng quy hoạch phát triển du lịch theo phân vùng cảnh quan, tăng cường quản lý bảo vệ rừng, phát triển cơ sở hạ tầng thân thiện môi trường, nâng cao nhận thức cộng đồng và ứng dụng công nghệ GIS trong quản lý.

Kết luận

  • Đã đánh giá tổng hợp thành công các điều kiện tự nhiên tại rừng Quốc gia Yên Tử, xác định được các tiểu vùng cảnh quan thuận lợi cho phát triển du lịch sinh thái và tâm linh.
  • Phương pháp GIS kết hợp đánh giá thích nghi sinh thái giúp minh họa rõ ràng mức độ thuận lợi và hỗ trợ quy hoạch phát triển bền vững.
  • Khu vực có tiềm năng lớn về đa dạng sinh học và cảnh quan tự nhiên, đồng thời sở hữu giá trị văn hóa lịch sử đặc sắc, tạo lợi thế cạnh tranh trong phát triển du lịch.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, bảo vệ tài nguyên và phát triển cơ sở hạ tầng du lịch thân thiện môi trường.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm xây dựng quy hoạch chi tiết, tăng cường đào tạo cộng đồng và ứng dụng công nghệ quản lý hiện đại để phát triển du lịch bền vững tại khu vực.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát huy giá trị rừng Quốc gia Yên Tử, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững cho tỉnh Quảng Ninh và khu vực miền núi phía Bắc Việt Nam.