Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực văn học cho học sinh trung học phổ thông trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo của ngành giáo dục, năng lực văn học không chỉ giúp học sinh nâng cao kỹ năng đọc hiểu, phân tích mà còn phát triển tư duy phản biện và khả năng sáng tạo. Luận văn tập trung nghiên cứu phương pháp dạy học truyện ngắn của nhà văn Nam Cao trong chương trình Ngữ văn lớp 11 theo định hướng phát triển năng lực văn học cho học sinh. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2019-2020 tại một số trường trung học phổ thông ở Hà Nội và các tỉnh lân cận, nhằm đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao năng lực văn học cho học sinh.

Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là: (1) phân tích cơ sở lý thuyết về năng lực văn học và phương pháp dạy học truyện ngắn; (2) khảo sát thực trạng dạy học truyện ngắn Nam Cao ở lớp 11; (3) đề xuất một số biện pháp đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực văn học cho học sinh. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn, đồng thời hỗ trợ giáo viên và học sinh trong việc tiếp cận và phát triển năng lực văn học một cách toàn diện, đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết phát triển năng lực và lý thuyết dạy học văn học hiện đại. Lý thuyết phát triển năng lực nhấn mạnh việc hình thành và phát triển các kỹ năng, thái độ và kiến thức cần thiết để học sinh có thể vận dụng vào thực tiễn. Trong đó, năng lực văn học được định nghĩa là khả năng nhận biết, phân tích, đánh giá và sáng tạo các sản phẩm văn học, đồng thời phát triển tư duy phản biện và cảm thụ thẩm mỹ.

Lý thuyết dạy học văn học hiện đại tập trung vào việc đổi mới phương pháp giảng dạy, chuyển từ truyền thụ kiến thức sang phát triển năng lực người học. Các khái niệm chính bao gồm: phương pháp dạy học tích cực, dạy học theo định hướng phát triển năng lực, và dạy học dựa trên văn bản. Mô hình nghiên cứu tập trung vào việc áp dụng phương pháp dạy học truyện ngắn Nam Cao nhằm phát triển năng lực đọc hiểu, phân tích và sáng tạo văn học cho học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính của nghiên cứu bao gồm: (1) tài liệu lý thuyết về năng lực văn học và phương pháp dạy học truyện ngắn; (2) khảo sát thực trạng dạy học tại 3 trường trung học phổ thông ở Hà Nội và tỉnh lân cận với tổng số mẫu là 150 học sinh lớp 11 và 15 giáo viên dạy Ngữ văn. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường phổ thông có đặc điểm tương đồng.

Phương pháp phân tích dữ liệu kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu định lượng được xử lý bằng phần mềm SPSS để phân tích thống kê mô tả và kiểm định sự khác biệt. Dữ liệu định tính được phân tích nội dung nhằm làm rõ các quan điểm, nhận thức của giáo viên và học sinh về phương pháp dạy học truyện ngắn. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2019 đến tháng 5/2020, bao gồm các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học truyện ngắn Nam Cao còn nhiều hạn chế: Khoảng 65% học sinh cho biết phương pháp dạy hiện tại chủ yếu là truyền thụ kiến thức, ít có hoạt động tương tác và sáng tạo. 70% giáo viên thừa nhận chưa áp dụng hiệu quả các phương pháp phát triển năng lực trong dạy học truyện ngắn.

  2. Năng lực văn học của học sinh chưa được phát triển toàn diện: Kết quả kiểm tra năng lực đọc hiểu và phân tích văn bản cho thấy chỉ có khoảng 40% học sinh đạt mức khá trở lên về năng lực này. So với các môn học khác, năng lực văn học của học sinh còn thấp hơn khoảng 15%.

  3. Phương pháp dạy học truyện ngắn hiện nay chưa khai thác hết tiềm năng phát triển năng lực: Các hoạt động dạy học chủ yếu tập trung vào phân tích nội dung, chưa chú trọng đến phát triển kỹ năng sáng tạo và phản biện. Chỉ 30% giáo viên sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực như thảo luận nhóm, đóng vai, hoặc dự án học tập.

  4. Học sinh có nhu cầu cao về phương pháp dạy học đổi mới: Khoảng 80% học sinh mong muốn được tham gia nhiều hoạt động tương tác, sáng tạo trong giờ học Ngữ văn, đặc biệt là trong phần học truyện ngắn Nam Cao.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng trên có thể do giáo viên chưa được đào tạo bài bản về phương pháp dạy học phát triển năng lực, đồng thời chương trình và sách giáo khoa chưa thực sự tạo điều kiện cho đổi mới phương pháp. So sánh với một số nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực và dựa trên văn bản đã chứng minh hiệu quả trong việc nâng cao năng lực văn học cho học sinh.

Kết quả nghiên cứu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ học sinh đạt năng lực đọc hiểu và phân tích văn bản, bảng so sánh mức độ áp dụng các phương pháp dạy học của giáo viên, và biểu đồ thể hiện mong muốn đổi mới phương pháp của học sinh. Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học truyện ngắn nhằm phát triển năng lực văn học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đào tạo bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học phát triển năng lực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về dạy học truyện ngắn theo định hướng phát triển năng lực, tập trung vào kỹ thuật dạy học tích cực, kỹ năng thiết kế bài học sáng tạo. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, chủ thể thực hiện là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và áp dụng các bài giảng mẫu đổi mới: Phát triển bộ bài giảng mẫu dạy truyện ngắn Nam Cao theo hướng phát triển năng lực, bao gồm các hoạt động tương tác, thảo luận nhóm, đóng vai, và dự án học tập. Thời gian triển khai trong năm học tiếp theo, do các tổ chuyên môn của trường chủ trì.

  3. Tăng cường sử dụng công nghệ thông tin trong dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phần mềm hỗ trợ dạy học, video minh họa, và các công cụ trực tuyến để tạo môi trường học tập sinh động, hấp dẫn. Chủ thể thực hiện là giáo viên và nhà trường, thời gian áp dụng ngay từ năm học hiện tại.

  4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa và câu lạc bộ văn học: Tạo sân chơi cho học sinh phát triển năng lực văn học qua các hoạt động viết sáng tạo, thuyết trình, và thi kể chuyện. Nhà trường phối hợp với phụ huynh và các tổ chức văn hóa thực hiện trong suốt năm học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học truyện ngắn, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực văn học cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Các cán bộ quản lý có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình giáo dục phù hợp với xu hướng đổi mới.

  3. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Ngữ văn: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu phương pháp dạy học văn học, đặc biệt là dạy truyện ngắn, góp phần nâng cao năng lực nghề nghiệp.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Luận văn cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về phương pháp dạy học phát triển năng lực, mở ra hướng nghiên cứu mới trong lĩnh vực giáo dục Ngữ văn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học truyện ngắn Nam Cao theo định hướng phát triển năng lực là gì?
    Là phương pháp tập trung phát triển kỹ năng đọc hiểu, phân tích, sáng tạo và phản biện của học sinh thông qua các hoạt động tương tác, thảo luận nhóm, đóng vai và dự án học tập dựa trên các tác phẩm truyện ngắn của Nam Cao.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học truyện ngắn?
    Phương pháp truyền thống chủ yếu truyền thụ kiến thức, chưa phát huy được năng lực tư duy và sáng tạo của học sinh. Đổi mới giúp học sinh chủ động, tích cực hơn trong học tập, nâng cao hiệu quả tiếp thu và vận dụng kiến thức.

  3. Năng lực văn học bao gồm những kỹ năng nào?
    Bao gồm kỹ năng đọc hiểu văn bản, phân tích, đánh giá nội dung và nghệ thuật, sáng tạo văn bản mới, tư duy phản biện và cảm thụ thẩm mỹ văn học.

  4. Làm thế nào để giáo viên áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản, thiết kế bài giảng linh hoạt, sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực, tạo môi trường học tập tương tác và khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động sáng tạo.

  5. Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng ở những trường nào?
    Phù hợp với các trường trung học phổ thông trên toàn quốc, đặc biệt là những trường đang triển khai chương trình giáo dục phổ thông mới và mong muốn nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã làm rõ thực trạng dạy học truyện ngắn Nam Cao tại lớp 11 còn nhiều hạn chế trong phát triển năng lực văn học cho học sinh.
  • Phương pháp dạy học hiện tại chủ yếu truyền thụ kiến thức, thiếu các hoạt động tương tác và sáng tạo.
  • Học sinh có nhu cầu cao về đổi mới phương pháp nhằm phát triển toàn diện năng lực văn học.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo giáo viên, xây dựng bài giảng mẫu, ứng dụng công nghệ và tổ chức hoạt động ngoại khóa để nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục triển khai và hoàn thiện phương pháp dạy học phát triển năng lực văn học trong giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường trung học phổ thông nên phối hợp với sở giáo dục để tổ chức tập huấn, áp dụng các giải pháp đổi mới và đánh giá hiệu quả thường xuyên nhằm nâng cao năng lực văn học cho học sinh.