Bảo Vệ Hiến Pháp: Nhu Cầu và Giải Pháp Tại Việt Nam

Tính tối thượng của Hiến pháp là nguyên tắc cơ bản của một nhà nước pháp quyền. Nguyên tắc này khẳng định rằng Hiến pháp là đạo luật cao nhất, mọi văn bản pháp luật khác phải phù hợp với Hiến pháp. Việc đảm bảo tính tối thượng của Hiến pháp giúp bảo vệ các quyền và tự do cơ bản của công dân, đồng thời tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho hoạt động của bộ máy nhà nước. Theo GS. Nguyễn Sĩ Dũng, quyền giám sát của Quốc hội có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính tối thượng của Hiến pháp.

Hiến pháp đóng vai trò then chốt trong việc định hướng sự phát triển của đất nước. Hiến pháp xác định mục tiêu, phương hướng phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục, khoa học, công nghệ, quốc phòng, an ninh, đối ngoại. Hiến pháp cũng quy định các chính sách cơ bản của nhà nước trong các lĩnh vực này. Việc thực thi Hiến pháp một cách hiệu quả sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển bền vững của đất nước. Các nghị quyết đại hội Đảng và các văn bản pháp luật của Nhà nước đều thể hiện đường lối đổi mới đất nước.

Vi phạm Hiến pháp có thể xảy ra dưới nhiều hình thức khác nhau. Một trong những hình thức phổ biến là ban hành văn bản pháp luật trái với Hiến pháp. Ngoài ra, vi phạm Hiến pháp cũng có thể xảy ra do các cơ quan nhà nước không thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ của mình, hoặc do cán bộ, công chức nhà nước có hành vi xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Vi phạm Hiến pháp một cách bị động là dạng vi phạm tương đối khó nhận biết, vì vi phạm này chỉ xảy ra khi các cơ quan nhà nước có thẩm quyền không ban hành những văn bản quy phạm pháp luật nhằm cụ thể hóa các quy định Hiến pháp.

Cơ chế bảo vệ Hiến pháp hiện hành còn nhiều hạn chế. Thiếu một cơ quan chuyên trách có thẩm quyền giải thích Hiến pháp, kiểm tra tính hợp hiến của các văn bản pháp luật, và xử lý các hành vi vi phạm Hiến pháp. Quyền giám sát của Quốc hội đối với việc tuân thủ Hiến pháp chưa được thực hiện một cách hiệu quả. Sự tham gia của người dân vào việc bảo vệ Hiến pháp còn hạn chế. Điều này đòi hỏi cần có những cải cách sâu rộng để nâng cao hiệu quả của cơ chế bảo vệ Hiến pháp. Theo báo cáo chính trị của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa IX tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ X, cần xây dựng cơ chế phán quyết về những vi phạm Hiến pháp trong hoạt động lập pháp, hành pháp và tư pháp.

Việc xây dựng một cơ chế bảo vệ Hiến pháp hiệu quả đòi hỏi phải nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế và điều kiện cụ thể của Việt Nam để lựa chọn mô hình phù hợp. Một số mô hình bảo vệ Hiến pháp phổ biến trên thế giới bao gồm mô hình tòa án hiến pháp, mô hình hội đồng hiến pháp, và mô hình kiểm tra hiến pháp phân tán. Việc lựa chọn mô hình nào cần phải căn cứ vào đặc điểm chính trị, pháp lý, văn hóa của Việt Nam. Có thể tiếp cận khái niệm "cơ chế bảo vệ Hiến pháp" ở nhiều khía cạnh khác nhau:theo nghĩa rộng, "cơ chế bảo vệ Hiến pháp" được hiểu là toàn bộ những yếu tố, phương tiện, phương cách và biện pháp nhằm bảo đảm cho Hiến pháp được tôn trọng và tránh được mọi vi phạm Hiến pháp có thể xảy ra.

Nâng cao nhận thức về Hiến pháp là một yếu tố quan trọng để bảo vệ Hiến pháp. Cần tăng cường giáo dục pháp luật, tuyên truyền, phổ biến Hiến pháp đến mọi tầng lớp nhân dân. Việc nâng cao nhận thức về Hiến pháp giúp người dân hiểu rõ hơn về quyền và nghĩa vụ của mình, đồng thời nâng cao ý thức tuân thủ Hiến pháp. Cần phát huy vai trò của báo chí, truyền thông trong việc tuyên truyền, phổ biến Hiến pháp. Hàng loạt các văn bản pháp lý do các Bộ ban hành đã bị Cục Kiểm tra văn bản quy phạm pháp luật Bộ Tư pháp "tuýt còi" vì chứa đựng những nội dung vi phạm Hiến pháp.

Tăng cường pháp chế là một điều kiện tiên quyết để bảo vệ Hiến pháp. Cần xây dựng một hệ thống pháp luật đầy đủ, minh bạch, công bằng, và hiệu quả. Đồng thời, cần tăng cường kiểm soát quyền lực nhà nước, phòng chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Việc tăng cường pháp chế giúp đảm bảo tính thượng tôn của pháp luật, tạo môi trường pháp lý lành mạnh cho sự phát triển của đất nước. Hoàn thiện pháp luật là một trong những việc làm đầu tiên cần phải thực hiện.

Các mô hình tòa án hiến pháp và hội đồng hiến pháp là những mô hình bảo vệ Hiến pháp phổ biến trên thế giới. Các tòa án hiến pháp và hội đồng hiến pháp có thẩm quyền giải thích Hiến pháp, kiểm tra tính hợp hiến của các văn bản pháp luật, và xử lý các hành vi vi phạm Hiến pháp. Cần nghiên cứu kinh nghiệm của các nước về tổ chức, hoạt động, và thẩm quyền của các cơ quan này. Nguyễn Như Phát đã nghiên cứu mô hình tài phán Hiến pháp ở Cộng hòa Liên bang Đức. PGS. TS Thái Vĩnh Thắng cũng nghiên cứu mô hình cơ quan bảo hiến ở các nước trên thế giới.

Nhiều nước phát triển đã xây dựng được những cơ chế giám sát Hiến pháp hiệu quả. Các cơ chế này bao gồm giám sát từ bên trong (tức là giám sát của các cơ quan nhà nước) và giám sát từ bên ngoài (tức là giám sát của xã hội dân sự). Cần nghiên cứu kinh nghiệm của các nước về các cơ chế giám sát này. Báo cáo của Đoàn Ủy ban pháp luật về kết quả nghiên cứu tại Cộng hòa Liên bang Đức và báo cáo kết quả của Đoàn công tác của Ban công tác lập pháp tại Cộng hòa Áo và Vương quốc Anh cung cấp thông tin hữu ích.

Việc sửa đổi Hiến pháp là một vấn đề quan trọng cần được xem xét một cách thận trọng. Việc sửa đổi Hiến pháp chỉ nên được thực hiện khi có những thay đổi lớn trong tình hình kinh tế, xã hội, chính trị của đất nước, và khi những quy định hiện hành của Hiến pháp không còn phù hợp. Quá trình sửa đổi Hiến pháp cần được thực hiện một cách dân chủ, công khai, minh bạch, và có sự tham gia rộng rãi của các tầng lớp nhân dân.

Xã hội dân sự đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát Hiến pháp. Các tổ chức xã hội dân sự có thể tham gia vào việc giám sát việc tuân thủ Hiến pháp của các cơ quan nhà nước, đồng thời phản ánh những vi phạm Hiến pháp đến các cơ quan có thẩm quyền. Cần tạo điều kiện thuận lợi cho xã hội dân sự tham gia vào việc giám sát Hiến pháp. Cần phát huy dân chủ hiến định trong xã hội, tăng cường pháp chế.

Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là mục tiêu xuyên suốt của Đảng và Nhà nước ta. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là nhà nước mà trong đó pháp luật có vị trí tối thượng, mọi hoạt động của nhà nước đều phải tuân thủ pháp luật, và quyền và tự do của công dân được bảo vệ. TS. Lê Minh Tâm đã tiếp cận khái niệm "cơ chế bảo vệ Hiến pháp" ở nhiều khía cạnh.

Nhà nước có trách nhiệm bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Trách nhiệm này được thể hiện trong Hiến pháp và các văn bản pháp luật khác. Nhà nước phải tạo điều kiện thuận lợi để công dân thực hiện các quyền của mình, đồng thời ngăn chặn và xử lý các hành vi xâm phạm quyền con người, quyền công dân. Việc bảo đảm quyền con người, quyền công dân là một trong những tiêu chí quan trọng để đánh giá sự tiến bộ của một xã hội.