Tổng quan nghiên cứu

Thực phẩm tươi sống (TPTS) là nguồn cung cấp dinh dưỡng thiết yếu cho con người, đặc biệt tại các đô thị lớn như Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) – nơi có dân số khoảng 10 triệu người và nhu cầu tiêu thụ thực phẩm rất lớn. Theo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn TP.HCM (2016), nhu cầu tiêu thụ thịt hàng ngày của thành phố lên đến 1.200 tấn, trong khi diện tích đất nông nghiệp chỉ chiếm khoảng 55,2% tổng diện tích tự nhiên và đang ngày càng thu hẹp do đô thị hóa. Điều này dẫn đến việc TP.HCM phải nhập khẩu phần lớn thực phẩm từ các tỉnh khác, gây ra nhiều thách thức về kiểm soát an toàn thực phẩm.

Nghiên cứu tập trung vào các yếu tố tác động đến quyết định lựa chọn nơi mua TPTS của người tiêu dùng tại TP.HCM, đặc biệt là sự xuất hiện của hình thức bán lẻ mới – chợ di động. Mục tiêu chính là phân tích các yếu tố nhân khẩu học và đặc điểm nơi mua ảnh hưởng đến tần suất mua TPTS tại chợ truyền thống, siêu thị, cửa hàng chuyên doanh và chợ di động. Dữ liệu khảo sát thu thập từ 206 người tiêu dùng thường xuyên mua TPTS trong khoảng thời gian từ tháng 5 đến tháng 6 năm 2018.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp thông tin thực tiễn cho các nhà quản lý và doanh nghiệp nhằm xây dựng chính sách quản lý an toàn thực phẩm và phát triển hệ thống bán lẻ phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng tiêu dùng và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết lựa chọn rời rạc (Discrete Choice Theory - DCT), một lý thuyết quan trọng trong phân tích hành vi lựa chọn của cá nhân. DCT cho rằng người tiêu dùng sẽ lựa chọn địa điểm mua TPTS dựa trên nguyên tắc tối đa hóa độ thỏa dụng, trong đó độ thỏa dụng phụ thuộc vào các đặc tính của sản phẩm và địa điểm như giá cả, chất lượng, dịch vụ và thời gian di chuyển.

Khung lý thuyết còn bao gồm các khái niệm chuyên ngành như:

  • Thực phẩm tươi sống (TPTS): Thực phẩm chưa qua chế biến gồm thịt, cá, rau củ quả tươi (Luật An toàn thực phẩm, Điều 2, Khoản 21).
  • Chợ truyền thống: Mô hình kinh doanh tại địa điểm cố định với nhiều điểm kinh doanh độc lập (Nghị định 02/2003/NĐ-CP).
  • Siêu thị và cửa hàng chuyên doanh: Hình thức bán lẻ hiện đại với quản lý và dịch vụ chuyên nghiệp (Quyết định 1371/2004/QĐ-BTM).
  • Chợ di động: Hình thức bán lẻ mới, không có địa điểm cố định, chủ yếu dựa vào mạng lưới quen biết và bán hàng online.

Các khái niệm cảm quan thực phẩm như độ tươi, hình dạng, màu sắc cũng được xem xét như các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn nơi mua.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu sơ cấp thu thập từ 206 người tiêu dùng tại TP.HCM, trong độ tuổi từ 18 đến 65, thông qua khảo sát trực tuyến và phát phiếu khảo sát từ tháng 5 đến tháng 6 năm 2018. Cỡ mẫu được tính toán dựa trên công thức mẫu lớn với độ tin cậy 95%, sai số cho phép 5%, ước tính tỷ lệ 10%, cho kết quả tối thiểu 138 mẫu, do đó 206 mẫu đảm bảo độ tin cậy.

Phân tích dữ liệu sử dụng mô hình hồi quy Seemingly Unrelated Negative Binomial (SUNB) để xử lý dữ liệu số đếm về tần suất mua TPTS tại ba loại địa điểm: chợ truyền thống, siêu thị/cửa hàng chuyên doanh và chợ di động. Mô hình SUNB được lựa chọn vì nó điều chỉnh sai số chuẩn khi dữ liệu có tương quan và phân tán quá mức, phù hợp với thực tế người tiêu dùng có thể mua tại nhiều địa điểm khác nhau trong cùng một tháng.

Các biến độc lập bao gồm đặc điểm nhân khẩu học (giới tính, tuổi, học vấn, nghề nghiệp, tình trạng hôn nhân, quy mô gia đình, thu nhập, quan tâm an toàn thực phẩm) và đặc điểm nơi mua (độ tươi, hình dạng, màu sắc, chất lượng phục vụ, người quen, truy xuất nguồn gốc, giá cả, thuận tiện).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất mua TPTS tại các địa điểm:

    • Siêu thị và cửa hàng chuyên doanh được lựa chọn nhiều nhất với 187 lượt chọn.
    • Chợ truyền thống có 171 lượt chọn.
    • Chợ di động ít được lựa chọn nhất với 71 lượt chọn.
    • Người tiêu dùng thường mua tại nhiều địa điểm cùng lúc, ví dụ 94 lượt chọn đồng thời chợ truyền thống và siêu thị.
  2. Yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn chợ truyền thống:

    • Người quen (53,88% người khảo sát đánh giá có ảnh hưởng).
    • Độ tươi (74,76%) và hình dạng sản phẩm (72,33%) là các yếu tố cảm quan quan trọng.
    • Màu sắc cũng có tác động nhưng thấp hơn (67,48%).
  3. Yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn siêu thị và cửa hàng chuyên doanh:

    • An toàn thực phẩm được quan tâm cao (93,69% người khảo sát).
    • Chất lượng phục vụ được đánh giá tốt nhất tại siêu thị (90,29%).
    • Nghề nghiệp (nhân viên văn phòng, công chức) có xu hướng chọn siêu thị nhiều hơn.
    • Giá cả và sự thuận tiện cũng là các yếu tố quan trọng.
  4. Yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn chợ di động:

    • An toàn thực phẩm, nghề nghiệp và quy mô hộ gia đình là các yếu tố chi phối.
    • Tuy nhiên, nhận thức về truy xuất nguồn gốc và chất lượng phục vụ tại chợ di động còn thấp (chỉ khoảng 14-22% đánh giá tích cực).
    • Giá cả tại chợ di động có sự biến động, nhiều người không rõ hoặc không biết chính xác.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy người tiêu dùng tại TP.HCM có xu hướng ưu tiên mua TPTS tại siêu thị và cửa hàng chuyên doanh do yếu tố an toàn thực phẩm và chất lượng dịch vụ được đảm bảo hơn. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy thu nhập cao và trình độ học vấn tốt thúc đẩy lựa chọn kênh bán lẻ hiện đại.

Chợ truyền thống vẫn giữ vai trò quan trọng nhờ yếu tố quen biết người bán và cảm quan sản phẩm tươi ngon, phù hợp với thói quen tiêu dùng truyền thống của người Việt. Mô hình SUNB cho thấy các yếu tố này có tác động tích cực và có thể được minh họa qua biểu đồ tần suất mua tại từng địa điểm.

Chợ di động là hình thức mới, tuy có tiềm năng đáp ứng nhu cầu thực phẩm an toàn và tiện lợi, nhưng còn nhiều hạn chế về quản lý, thông tin truy xuất nguồn gốc và nhận thức người tiêu dùng. Điều này đặt ra thách thức cho công tác quản lý và phát triển bền vững mô hình này.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng về vai trò của an toàn thực phẩm, chất lượng dịch vụ và đặc điểm nhân khẩu học trong quyết định lựa chọn nơi mua thực phẩm tươi sống. Tuy nhiên, sự xuất hiện của chợ di động là điểm mới, phản ánh xu hướng tiêu dùng hiện đại và sự phát triển của công nghệ thông tin.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và kiểm soát chợ di động:

    • Xây dựng quy định pháp lý rõ ràng về hoạt động chợ di động.
    • Thời gian thực hiện: 1-2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Công Thương, Sở Y tế TP.HCM.
  2. Nâng cao nhận thức và truyền thông về an toàn thực phẩm:

    • Tổ chức các chiến dịch truyền thông nhằm nâng cao hiểu biết người tiêu dùng về truy xuất nguồn gốc và an toàn thực phẩm.
    • Thời gian: liên tục, ưu tiên 6 tháng đầu.
    • Chủ thể: Sở Y tế, các tổ chức xã hội.
  3. Phát triển hệ thống bán lẻ hiện đại kết hợp với truyền thống:

    • Khuyến khích siêu thị, cửa hàng chuyên doanh cải thiện chất lượng sản phẩm tươi sống, đồng thời hỗ trợ chợ truyền thống nâng cao dịch vụ và đảm bảo an toàn.
    • Thời gian: 2-3 năm.
    • Chủ thể: Doanh nghiệp, chính quyền địa phương.
  4. Khuyến khích ứng dụng công nghệ trong quản lý và bán hàng:

    • Áp dụng công nghệ truy xuất nguồn gốc, bán hàng online cho chợ di động và các kênh bán lẻ khác.
    • Thời gian: 1-2 năm.
    • Chủ thể: Doanh nghiệp, các startup công nghệ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý nhà nước về an toàn thực phẩm và thương mại:

    • Lợi ích: Cơ sở khoa học để xây dựng chính sách quản lý chợ di động và hệ thống bán lẻ thực phẩm.
    • Use case: Thiết kế quy định pháp luật, giám sát thị trường.
  2. Doanh nghiệp bán lẻ thực phẩm tươi sống:

    • Lợi ích: Hiểu rõ hành vi người tiêu dùng, tối ưu hóa kênh phân phối và dịch vụ.
    • Use case: Phát triển chiến lược kinh doanh, cải thiện trải nghiệm khách hàng.
  3. Nhà nghiên cứu và học viên ngành kinh tế, quản trị kinh doanh:

    • Lợi ích: Tham khảo mô hình nghiên cứu SUNB và các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn tiêu dùng.
    • Use case: Nghiên cứu sâu hơn về hành vi tiêu dùng và thị trường bán lẻ.
  4. Tổ chức xã hội và cộng đồng người tiêu dùng:

    • Lợi ích: Nâng cao nhận thức về an toàn thực phẩm và quyền lợi người tiêu dùng.
    • Use case: Tổ chức các hoạt động giáo dục, truyền thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao chọn mô hình SUNB để phân tích dữ liệu?
    Mô hình SUNB phù hợp với dữ liệu số đếm có nhiều biến phụ thuộc liên quan và có tương quan phần dư, giúp điều chỉnh sai số chuẩn và cho kết quả chính xác hơn so với mô hình hồi quy đơn lẻ. Ví dụ, người tiêu dùng có thể mua TPTS tại nhiều địa điểm trong cùng một tháng.

  2. Yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến lựa chọn chợ truyền thống?
    Yếu tố người quen và độ tươi của sản phẩm là quan trọng nhất, chiếm tỷ lệ đánh giá cao lần lượt 53,88% và 74,76%. Điều này phản ánh thói quen và sự tin tưởng trong giao dịch truyền thống.

  3. Chợ di động có ưu điểm gì so với các hình thức khác?
    Chợ di động mang lại sự tiện lợi, nguồn thực phẩm được cho là an toàn và có thể tiếp cận nhanh từ nông trại đến người tiêu dùng. Tuy nhiên, hiện còn hạn chế về quản lý và thông tin minh bạch.

  4. Thu nhập và nghề nghiệp ảnh hưởng thế nào đến lựa chọn nơi mua?
    Người có thu nhập cao và nghề nghiệp văn phòng, công chức có xu hướng chọn siêu thị và cửa hàng chuyên doanh nhiều hơn, trong khi công nhân và lao động phổ thông ưu tiên chợ truyền thống.

  5. Làm thế nào để nâng cao an toàn thực phẩm tại các kênh bán lẻ?
    Cần tăng cường kiểm tra, giám sát nguồn gốc, áp dụng công nghệ truy xuất nguồn gốc và nâng cao nhận thức người tiêu dùng về an toàn thực phẩm thông qua truyền thông và giáo dục.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xác định rõ các yếu tố nhân khẩu học và đặc điểm nơi mua ảnh hưởng đến quyết định lựa chọn nơi mua TPTS tại TP.HCM, với dữ liệu từ 206 người tiêu dùng.
  • Mô hình SUNB được áp dụng hiệu quả để phân tích tần suất mua tại chợ truyền thống, siêu thị/cửa hàng chuyên doanh và chợ di động.
  • An toàn thực phẩm, người quen, độ tươi và chất lượng phục vụ là các yếu tố chủ chốt tác động đến lựa chọn địa điểm mua.
  • Chợ di động là hình thức mới nổi, có tiềm năng nhưng cần được quản lý chặt chẽ và nâng cao nhận thức người tiêu dùng.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào quản lý chợ di động, nâng cao truyền thông an toàn thực phẩm, phát triển hệ thống bán lẻ hiện đại và ứng dụng công nghệ.

Next steps: Triển khai các giải pháp chính sách trong 1-3 năm tới, đồng thời tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về tác động của chợ di động và xu hướng tiêu dùng thực phẩm an toàn.

Call-to-action: Các nhà quản lý, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu được khuyến khích áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển thị trường thực phẩm tươi sống tại TP.HCM và các đô thị lớn khác.