Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và đổi mới căn bản toàn diện giáo dục đào tạo, việc nâng cao chất lượng dạy học các môn khoa học xã hội, đặc biệt là môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật (GDKT&PL) lớp 10, trở thành yêu cầu cấp thiết. Tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên, với hơn 4.800 học sinh theo học hệ trung học phổ thông (THPT) năm học 2022-2023, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh (HS) được đặt lên hàng đầu. Luận văn tập trung nghiên cứu vận dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề (DH GQVĐ) trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10 tại ba trường THPT lớn trên địa bàn: THPT Đại Từ, THPT Nguyễn Huệ và THPT Lưu Nhân Chú.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng quy trình vận dụng DH GQVĐ, thiết kế giáo án và thực nghiệm phương pháp này để nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực tự chủ, giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo cho HS. Nghiên cứu khảo sát thực trạng sử dụng DH GQVĐ trong năm học 2022-2023, đánh giá mức độ hứng thú và hiệu quả học tập của HS, đồng thời đề xuất các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với đặc thù môn học và điều kiện thực tế địa phương.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học GDKT&PL lớp 10, nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển năng lực công dân cho HS, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo cho giáo viên và sinh viên ngành giáo dục chính trị. Nghiên cứu có phạm vi thực hiện tại các trường THPT huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên trong năm học 2022-2023, tập trung vào đối tượng HS lớp 10 và giáo viên trực tiếp giảng dạy môn GDKT&PL.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình dạy học giải quyết vấn đề (DH GQVĐ) được phát triển từ những năm 1960, trong đó nhấn mạnh vai trò tích cực của người học trong quá trình nhận thức và giải quyết các tình huống thực tiễn. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Dạy học giải quyết vấn đề (DH GQVĐ): Phương pháp dạy học tích cực, trong đó người học tham gia có hệ thống vào quá trình nhận diện, phân tích và giải quyết các vấn đề gắn với nội dung bài học, nhằm phát triển năng lực tư duy sáng tạo, phản biện và kỹ năng thực hành.

  • Tình huống có vấn đề: Là trạng thái mâu thuẫn tư duy, yêu cầu người học phải vận dụng kiến thức và kinh nghiệm để tìm ra giải pháp phù hợp.

  • Năng lực học sinh: Bao gồm năng lực tự chủ, giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề, sáng tạo, điều chỉnh hành vi, phát triển bản thân và tham gia các hoạt động kinh tế - xã hội.

  • Phương pháp dạy học tích cực: Tổ hợp các kỹ thuật như thảo luận nhóm, đóng vai, dự án, nhằm tạo môi trường học tập tương tác, phát huy tính chủ động của HS.

Khung lý thuyết được xây dựng dựa trên các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước, đồng thời kết hợp quan điểm đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực người học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng, cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ khảo sát ý kiến 8 giáo viên và 180 học sinh lớp 10 tại ba trường THPT huyện Đại Từ; quan sát trực tiếp các tiết dạy thực nghiệm; phân tích tài liệu chuyên ngành và các công trình nghiên cứu liên quan.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn mẫu thuận tiện gồm các trường THPT tiêu biểu trên địa bàn huyện, giáo viên trực tiếp giảng dạy môn GDKT&PL lớp 10 và HS lớp 10 tham gia học tập trong năm học 2022-2023.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để xử lý số liệu khảo sát, xây dựng bảng biểu minh họa; phân tích nội dung để đánh giá thực trạng, ưu nhược điểm của DH GQVĐ; thực nghiệm sư phạm để kiểm định quy trình dạy học.

  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát thực trạng và thu thập dữ liệu trong học kỳ I năm học 2022-2023; xây dựng quy trình và thiết kế giáo án trong tháng 12/2022; thực nghiệm dạy học từ tháng 1 đến tháng 4/2023; tổng hợp, phân tích kết quả và hoàn thiện luận văn trong tháng 5-7/2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về DH GQVĐ: 100% giáo viên khảo sát đánh giá DH GQVĐ là phương pháp rất cần thiết trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10. Tuy nhiên, chỉ 47,3% GV sử dụng phương pháp này thường xuyên, còn lại 52,7% chỉ sử dụng đôi khi. So sánh với các phương pháp khác như thuyết trình (91,7% thường xuyên) và đàm thoại (91,7% thường xuyên), DH GQVĐ còn hạn chế về mức độ áp dụng.

  2. Nhận thức và hứng thú của học sinh: 82,2% HS coi môn GDKT&PL là môn tự chọn, không cần thiết; 77,2% cho rằng nội dung khô khan, khó hiểu. Mức độ hứng thú học tập theo đánh giá HS chỉ có 3,9% rất hứng thú, 42,2% ít hứng thú và 19,4% không hứng thú. Điều này phản ánh sự thiếu tích cực và chủ động trong học tập.

  3. Hiệu quả vận dụng DH GQVĐ: 87,5% giáo viên đánh giá hiệu quả DH GQVĐ ở mức trung bình, chỉ 12,5% cho là hiệu quả cao. Kết quả kiểm tra 1 tiết sau thực nghiệm cho thấy lớp thực nghiệm có điểm trung bình cao hơn lớp đối chứng khoảng 10-15%, chứng tỏ DH GQVĐ góp phần nâng cao kết quả học tập.

  4. Khó khăn trong tổ chức DH GQVĐ: 100% GV cho rằng số lượng HS đông và không gian lớp học hạn chế ảnh hưởng đến việc tổ chức hoạt động nhóm; 75% GV thừa nhận kỹ năng thiết kế chuỗi hoạt động giải quyết vấn đề còn đơn điệu, chủ yếu theo lối truyền thống; kỹ thuật dạy học tích cực như kỹ thuật phòng tranh, kỹ thuật ổ bi chưa được sử dụng linh hoạt.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy mặc dù giáo viên nhận thức đúng đắn về vai trò và sự cần thiết của DH GQVĐ, việc áp dụng phương pháp này trong thực tế còn nhiều hạn chế do thói quen sử dụng phương pháp truyền thống, kỹ năng tổ chức hoạt động chưa thành thạo và điều kiện cơ sở vật chất chưa thuận lợi. Mức độ hứng thú thấp của HS phần lớn do nhận thức chưa đúng về môn học và phương pháp dạy chưa kích thích được sự tích cực, chủ động.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc vận dụng DH GQVĐ luôn đòi hỏi sự đầu tư công sức lớn từ giáo viên và sự phối hợp tích cực của học sinh. Việc xây dựng quy trình dạy học khoa học, linh hoạt và phù hợp với đặc thù môn học là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh mức độ sử dụng các phương pháp dạy học và biểu đồ tròn thể hiện mức độ hứng thú của HS, giúp minh họa rõ nét thực trạng và hiệu quả vận dụng DH GQVĐ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng kỹ năng DH GQVĐ cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về kỹ thuật tổ chức hoạt động giải quyết vấn đề, kỹ thuật thảo luận nhóm, đóng vai, dự án nhằm nâng cao năng lực sư phạm và đổi mới phương pháp dạy học. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và áp dụng quy trình dạy học giải quyết vấn đề chuẩn: Phát triển bộ giáo án mẫu theo quy trình khoa học, linh hoạt, phù hợp với nội dung chương trình GDKT&PL lớp 10, chú trọng phát triển năng lực HS. Triển khai thực nghiệm tại các trường THPT trong năm học tiếp theo.

  3. Tăng cường truyền thông, nâng cao nhận thức HS về vai trò môn học: Tổ chức các buổi sinh hoạt ngoại khóa, tọa đàm, giới thiệu về ý nghĩa và ứng dụng thực tiễn của môn GDKT&PL để HS hiểu rõ hơn, từ đó nâng cao động lực học tập. Thời gian thực hiện trong quý đầu năm học.

  4. Cải thiện điều kiện cơ sở vật chất và tổ chức lớp học: Đề xuất đầu tư mở rộng không gian lớp học, trang bị thiết bị hỗ trợ dạy học tích cực như máy chiếu, bảng tương tác, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động nhóm và thảo luận. Chủ thể thực hiện là UBND huyện và các trường THPT, ưu tiên trong kế hoạch đầu tư năm học tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật lớp 10: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng tổ chức dạy học giải quyết vấn đề, đổi mới phương pháp giảng dạy, phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường THPT: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, cải thiện điều kiện dạy học và tổ chức hoạt động giáo dục hiệu quả.

  3. Sinh viên, học viên cao học ngành Giáo dục Chính trị và Sư phạm: Tài liệu tham khảo bổ ích cho nghiên cứu khoa học, thực hành sư phạm và phát triển chuyên môn.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và các chuyên gia đổi mới phương pháp dạy học: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm, cơ sở lý luận và thực tiễn về vận dụng DH GQVĐ trong môn học mới, góp phần phát triển nghiên cứu giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. DH GQVĐ là gì và có điểm khác biệt gì so với phương pháp truyền thống?
    DH GQVĐ là phương pháp dạy học tích cực, đặt HS vào tình huống có vấn đề để tự tìm hiểu, phân tích và giải quyết, phát triển năng lực tư duy và kỹ năng thực hành. Khác với phương pháp truyền thống thuyết trình, DH GQVĐ tạo môi trường tương tác, chủ động cho HS.

  2. Tại sao DH GQVĐ lại phù hợp với môn GDKT&PL lớp 10?
    Môn GDKT&PL có nội dung gắn liền với thực tiễn kinh tế và pháp luật, đòi hỏi HS vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề thực tế. DH GQVĐ giúp HS phát triển năng lực giải quyết vấn đề, sáng tạo và điều chỉnh hành vi phù hợp.

  3. Những khó khăn phổ biến khi áp dụng DH GQVĐ là gì?
    Khó khăn gồm kỹ năng tổ chức hoạt động của giáo viên chưa thành thạo, số lượng HS đông, không gian lớp học hạn chế, HS chưa tích cực và nhận thức chưa đúng về môn học.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả DH GQVĐ trong thực tế?
    Cần bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên, xây dựng quy trình dạy học khoa học, cải thiện điều kiện cơ sở vật chất, đồng thời nâng cao nhận thức và động lực học tập của HS thông qua truyền thông và hoạt động ngoại khóa.

  5. DH GQVĐ có ảnh hưởng như thế nào đến kết quả học tập của HS?
    Thực nghiệm cho thấy HS học theo DH GQVĐ có điểm kiểm tra cao hơn lớp đối chứng khoảng 10-15%, đồng thời phát triển tốt các năng lực tư duy, giao tiếp, hợp tác và sáng tạo, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng và thực nghiệm thành công quy trình vận dụng dạy học giải quyết vấn đề trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10 tại các trường THPT huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên.
  • Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy DH GQVĐ góp phần nâng cao hiệu quả học tập, phát triển năng lực tự chủ, giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo cho HS.
  • Thực trạng cho thấy giáo viên và HS còn nhiều khó khăn, hạn chế trong nhận thức và kỹ năng vận dụng DH GQVĐ, ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học.
  • Đề xuất các giải pháp bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên, xây dựng quy trình chuẩn, cải thiện điều kiện dạy học và nâng cao nhận thức HS là cần thiết để phát huy tối đa lợi ích của DH GQVĐ.
  • Tiếp theo, cần triển khai rộng rãi quy trình và giải pháp đã đề xuất, đồng thời nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để hoàn thiện phương pháp dạy học tích cực trong giáo dục phổ thông.

Hành động thiết thực là các trường THPT và Sở Giáo dục cần phối hợp tổ chức tập huấn, thực nghiệm và đánh giá liên tục để đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho học sinh.