Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực người học trở thành yêu cầu cấp thiết trong giáo dục phổ thông. Môn Địa lí lớp 11, với đặc thù liên quan đến nhiều hình ảnh, bản đồ và dữ liệu thực tiễn, đòi hỏi phương pháp dạy học trực quan, sinh động và phát huy tính tích cực của học sinh (HS). Theo báo cáo khảo sát tại một số trường THPT tỉnh Bắc Kạn năm 2019-2020, chỉ khoảng 20% giáo viên (GV) sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông (CNTT&TT) trong thiết kế bài giảng, trong khi 100% HS mong muốn được học tập với sự hỗ trợ của công nghệ hiện đại. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là sử dụng phần mềm Microsoft Encarta trong dạy học Địa lí lớp 11 theo định hướng phát triển năng lực nhằm nâng cao chất lượng dạy và học, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình SGK Địa lí lớp 11 hiện hành, thực nghiệm tại một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn trong giai đoạn 2019-2020. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực tư duy, giải quyết vấn đề và kỹ năng sử dụng CNTT của HS, đồng thời góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Địa lí trong nhà trường phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết dạy học theo định hướng phát triển năng lực: Nhấn mạnh phát triển năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể của HS, giúp HS vận dụng kiến thức vào thực tiễn và phát triển toàn diện.
  • Mô hình công nghệ dạy học hiện đại: Sử dụng CNTT&TT như một công cụ hỗ trợ tích cực trong quá trình dạy học, tạo môi trường học tập tương tác, đa giác quan, giúp HS chủ động tìm kiếm, xử lý và vận dụng thông tin.
  • Khái niệm phương pháp dạy học tích cực: Bao gồm các phương pháp như dạy học đặt và giải quyết vấn đề, đàm thoại gợi mở, thảo luận nhóm, nhằm phát huy tính tích cực, sáng tạo và tự học của HS.
  • Khái niệm phương tiện dạy học đa phương tiện: Phương tiện dạy học không chỉ là thiết bị mà còn là các phần mềm đa phương tiện như Microsoft Encarta, cung cấp hình ảnh, video, bản đồ, số liệu thống kê giúp minh họa và làm phong phú nội dung bài học.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu từ SGK Địa lí lớp 11 hiện hành, tài liệu lý luận về dạy học phát triển năng lực, các nghiên cứu trước đây về ứng dụng CNTT trong giáo dục, khảo sát thực trạng tại các trường THPT tỉnh Bắc Kạn.
  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn ngẫu nhiên một số trường THPT đại diện cho các vùng khác nhau của tỉnh Bắc Kạn, với tổng số 28 GV và 208 HS tham gia khảo sát.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để phân tích kết quả khảo sát, so sánh điểm số kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, phân tích ý kiến chuyên gia, GV và HS qua phiếu điều tra.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng quy trình và thiết kế bài giảng sử dụng Microsoft Encarta, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng ứng dụng CNTT trong dạy học Địa lí: Khoảng 20% GV sử dụng CNTT trong thiết kế bài giảng, chủ yếu là minh họa trực quan; 70% GV vẫn áp dụng phương pháp truyền thống. 100% HS mong muốn học với sự hỗ trợ của công nghệ hiện đại vì giúp bài học sinh động, dễ hiểu hơn.

  2. Hiệu quả thực nghiệm sử dụng Microsoft Encarta: Qua thực nghiệm tại các trường THPT, điểm trung bình các bài kiểm tra của lớp sử dụng Microsoft Encarta cao hơn lớp đối chứng từ 15-20%. Ví dụ, bài học về Hoa Kì (hoạt động trải nghiệm) có điểm trung bình lớp thực nghiệm đạt 8,2 so với 6,8 của lớp đối chứng.

  3. Phản hồi của GV và HS: 85% HS đánh giá việc học Địa lí có ứng dụng công nghệ hiện đại là thú vị và dễ hiểu hơn; 70% GV nhận thấy việc sử dụng Microsoft Encarta giúp tăng tính trực quan, kích thích sự tích cực của HS trong giờ học.

  4. Cơ sở vật chất và trang thiết bị: Các trường có từ 20-40 máy vi tính, 3-8 máy chiếu và mạng internet tốc độ tốt, tuy nhiên vẫn còn hạn chế về số lượng thiết bị phục vụ dạy học đa phương tiện.

Thảo luận kết quả

Kết quả thực nghiệm cho thấy việc sử dụng phần mềm Microsoft Encarta trong dạy học Địa lí lớp 11 theo định hướng phát triển năng lực góp phần nâng cao hiệu quả học tập của HS. Sự tăng điểm trung bình từ 15-20% phản ánh khả năng tiếp thu kiến thức tốt hơn nhờ tính trực quan, sinh động và đa dạng của các tư liệu trong Encarta như bản đồ, hình ảnh, video clip và số liệu thống kê. So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, kết quả này phù hợp với xu hướng ứng dụng CNTT trong giáo dục nhằm phát triển năng lực tự học, giải quyết vấn đề và tư duy phản biện của HS.

Việc GV còn hạn chế trong thiết kế bài giảng điện tử và sử dụng CNTT do thiếu kinh nghiệm và thời gian là một thách thức cần khắc phục. Cơ sở vật chất tuy được trang bị tương đối đầy đủ nhưng chưa đồng bộ và chưa được khai thác hiệu quả tối đa. Dữ liệu khảo sát cũng cho thấy HS rất tích cực và mong muốn được học tập trong môi trường công nghệ hiện đại, điều này tạo động lực cho việc mở rộng ứng dụng Microsoft Encarta trong giảng dạy.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ so sánh điểm kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, bảng thống kê ý kiến GV và HS về hiệu quả sử dụng phần mềm, cũng như sơ đồ cơ sở vật chất các trường THPT tham gia nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về CNTT và kỹ năng thiết kế bài giảng điện tử: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về sử dụng Microsoft Encarta và các phần mềm đa phương tiện khác, nhằm nâng cao năng lực ứng dụng công nghệ trong giảng dạy. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng; Chủ thể: Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Đầu tư, nâng cấp cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học hiện đại: Mua sắm thêm máy tính, máy chiếu, thiết bị kết nối internet tốc độ cao để đảm bảo mỗi lớp học có đủ điều kiện sử dụng phần mềm đa phương tiện. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Ban giám hiệu các trường THPT và các cấp quản lý giáo dục.

  3. Xây dựng và phổ biến quy trình chuẩn thiết kế bài giảng sử dụng Microsoft Encarta theo định hướng phát triển năng lực: Hướng dẫn GV cách tích hợp các tính năng của phần mềm vào từng bài học cụ thể, đảm bảo phát triển kỹ năng tư duy, giải quyết vấn đề của HS. Thời gian: 3 tháng; Chủ thể: Bộ môn Địa lí các trường đại học sư phạm và phòng giáo dục địa phương.

  4. Khuyến khích thực nghiệm và nhân rộng mô hình dạy học sử dụng Microsoft Encarta: Thực hiện các đề án thí điểm tại nhiều trường THPT, đánh giá hiệu quả và điều chỉnh phù hợp với điều kiện từng địa phương. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: Sở GD&ĐT, các trường THPT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Địa lí THPT: Nắm bắt phương pháp sử dụng phần mềm Microsoft Encarta để thiết kế bài giảng sinh động, phát triển năng lực HS, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Địa lí: Học tập, nghiên cứu về ứng dụng CNTT trong dạy học, chuẩn bị kỹ năng thực hành giảng dạy hiện đại.

  3. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên phòng GD&ĐT: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, đầu tư trang thiết bị và triển khai đổi mới phương pháp dạy học.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và công nghệ giáo dục: Tìm hiểu cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về ứng dụng phần mềm đa phương tiện trong phát triển năng lực người học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Microsoft Encarta có những tính năng nào hỗ trợ dạy học Địa lí?
    Microsoft Encarta cung cấp hơn 66.000 hình ảnh, 3.000 file âm thanh, 300 đoạn phim, bản đồ chuyên đề, số liệu thống kê và bài tập tương tác, giúp GV minh họa sinh động các nội dung địa lí, hỗ trợ HS tiếp cận kiến thức trực quan và đa dạng.

  2. Việc sử dụng Microsoft Encarta có giúp phát triển năng lực của HS không?
    Có. Phần mềm giúp HS phát triển năng lực tư duy, giải quyết vấn đề, kỹ năng tìm kiếm và xử lý thông tin, đồng thời tăng cường khả năng tự học và hợp tác thông qua các hoạt động tương tác.

  3. Làm thế nào để GV có thể thiết kế bài giảng hiệu quả với Microsoft Encarta?
    GV cần xây dựng kế hoạch bài giảng rõ ràng, kết hợp các tính năng của phần mềm với phương pháp dạy học tích cực như đặt và giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, đồng thời chuẩn bị kỹ lưỡng tư liệu và kịch bản giảng dạy.

  4. Những khó khăn phổ biến khi ứng dụng Microsoft Encarta trong dạy học là gì?
    Khó khăn gồm thiếu cơ sở vật chất, hạn chế về kỹ năng CNTT của GV, thời gian chuẩn bị bài giảng dài, và việc chưa khai thác hết các tính năng nâng cao của phần mềm như mô hình 3D hay bản đồ chuyên sâu.

  5. Có thể áp dụng mô hình này ở những địa phương có điều kiện hạn chế về CNTT không?
    Có thể, nhưng cần điều chỉnh phù hợp, ví dụ sử dụng các bài giảng đã thiết kế sẵn, tăng cường đào tạo GV, và từng bước đầu tư trang thiết bị để đảm bảo hiệu quả dạy học.

Kết luận

  • Việc sử dụng phần mềm Microsoft Encarta trong dạy học Địa lí lớp 11 theo định hướng phát triển năng lực giúp nâng cao hiệu quả học tập, phát triển kỹ năng tư duy và giải quyết vấn đề của HS.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy điểm số kiểm tra của lớp sử dụng Encarta tăng trung bình 15-20% so với lớp đối chứng.
  • GV và HS đều đánh giá cao tính trực quan, sinh động và hấp dẫn của bài giảng có ứng dụng phần mềm này.
  • Cơ sở vật chất và kỹ năng CNTT của GV là những yếu tố then chốt cần được cải thiện để mở rộng ứng dụng.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo GV, đầu tư trang thiết bị, xây dựng quy trình thiết kế bài giảng và nhân rộng mô hình trong thời gian tới.

Next steps: Triển khai các khóa bồi dưỡng kỹ năng CNTT cho GV, đầu tư trang thiết bị tại các trường THPT, xây dựng ngân hàng bài giảng điện tử sử dụng Microsoft Encarta.

Call-to-action: Các trường THPT và phòng GD&ĐT cần phối hợp để áp dụng mô hình này, góp phần đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục địa lí phổ thông.