I. Tổng Quan Về Trách Nhiệm Thương Nhân Với Người Tiêu Dùng
Trong bối cảnh kinh tế thị trường phát triển, trách nhiệm của thương nhân kinh doanh hàng hóa đối với người tiêu dùng trở thành một vấn đề cấp thiết. Sau 12 năm thực thi Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, nhiều doanh nghiệp đã nhận thức được tầm quan trọng của việc tuân thủ các quy định pháp luật. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại nhiều hành vi vi phạm, gây ảnh hưởng đến quyền lợi của người tiêu dùng. Điều này đòi hỏi một cơ chế pháp lý đầy đủ và hoàn thiện hơn để bảo vệ người tiêu dùng và nâng cao trách nhiệm pháp lý của thương nhân. Theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới, Việt Nam đã đạt được những thành tựu nổi bật về kinh tế nhờ có sự cải cách mạnh mẽ về thể chế. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của thị trường hàng hóa, nguy cơ bị xâm phạm quyền lợi của người tiêu dùng cũng gia tăng ở mức độ cao. Nhiều thương nhân vì mục tiêu lợi nhuận đã thực hiện không đầy đủ, thậm chí không thực hiện trách nhiệm của mình đối với người tiêu dùng.
1.1. Tầm quan trọng của bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng không chỉ là trách nhiệm pháp lý mà còn là yếu tố then chốt để xây dựng một thị trường lành mạnh và bền vững. Khi người tiêu dùng được bảo vệ, họ sẽ tin tưởng hơn vào thị trường, từ đó thúc đẩy tiêu dùng và tăng trưởng kinh tế. Ngược lại, nếu quyền lợi của người tiêu dùng bị xâm phạm, họ sẽ mất niềm tin vào thị trường, dẫn đến giảm tiêu dùng và ảnh hưởng tiêu cực đến nền kinh tế. Theo kết quả tổng kiểm tra của Bộ Khoa học và Công nghệ cho thấy khoảng 28% cơ sở kinh doanh sai phạm về đo lường (có nơi sai số gần 10%), 17% vi phạm về chất lượng.
1.2. Thực trạng vi phạm quyền lợi người tiêu dùng tại Việt Nam
Thực tế cho thấy, tình trạng vi phạm quyền lợi người tiêu dùng tại Việt Nam vẫn còn diễn ra khá phổ biến. Các hành vi vi phạm bao gồm: kinh doanh hàng giả, hàng nhái, hàng kém chất lượng, quảng cáo gian dối, lừa dối, ép buộc người tiêu dùng... Những hành vi này không chỉ gây thiệt hại về tài sản mà còn ảnh hưởng đến sức khỏe và tính mạng của người tiêu dùng. Các thông tin về vi phạm QLNTD hầu như ngày nào cũng xuất hiện trên các phương tiện truyền thông.
II. Cách Xác Định Trách Nhiệm Pháp Lý Của Thương Nhân KDHH
Để xác định trách nhiệm pháp lý của thương nhân kinh doanh hàng hóa đối với người tiêu dùng, cần xem xét các yếu tố như: hành vi vi phạm, mức độ thiệt hại, mối quan hệ nhân quả giữa hành vi vi phạm và thiệt hại. Thương nhân phải chịu trách nhiệm về chất lượng sản phẩm, thông tin sản phẩm, bảo hành, thu hồi sản phẩm lỗi và bồi thường thiệt hại cho người tiêu dùng nếu có vi phạm. Trách nhiệm của thương nhân KDHH được thể hiện khác nhau phụ thuộc vào mối quan hệ mà họ tham gia. Đối với NTD, thương nhân KDHH phải có trách nhiệm về chất lượng sản phẩm mà công ty cung cấp; đối với Nhà nước, thương nhân KDHH phải có nghĩa vụ tuân thủ các quy định của pháp luật trong hoạt động và lĩnh vực kinh doanh.
2.1. Các yếu tố cấu thành trách nhiệm pháp lý
Các yếu tố cấu thành trách nhiệm pháp lý bao gồm: có hành vi vi phạm pháp luật, có thiệt hại xảy ra, có mối quan hệ nhân quả giữa hành vi vi phạm và thiệt hại, và có lỗi của thương nhân. Nếu thiếu một trong các yếu tố này, thương nhân sẽ không phải chịu trách nhiệm pháp lý. Cần xác định trách nhiệm với NTD là trách nhiệm căn bản, bản chất vì NTD là đối tượng thụ hưởng trực tiếp sản phẩm và trực tiếp đem đến lợi nhuận cho thương nhân – mục đích chính của hoạt động kinh doanh- để làm nền tảng thực hiện các loại trách nhiệm khác.
2.2. Các loại trách nhiệm pháp lý của thương nhân
Thương nhân có thể phải chịu các loại trách nhiệm pháp lý khác nhau, bao gồm: trách nhiệm dân sự (bồi thường thiệt hại), trách nhiệm hành chính (bị phạt tiền, tước giấy phép kinh doanh), và trách nhiệm hình sự (bị truy cứu trách nhiệm hình sự). Mức độ trách nhiệm phụ thuộc vào mức độ nghiêm trọng của hành vi vi phạm và thiệt hại gây ra. Khi thương nhân KDHH không ý thức được đầy đủ trách nhiệm của mình trong việc BVQLNTD sẽ đồng nghĩa với việc thiếu trách nhiệm với bản thân (tất yếu sẽ tác động đến mục đích thu lợi nhuận từ hoạt động kinh doanh), bị cộng đồng, xã hội lên án và sau cùng là bị Nhà nước áp dụng chế tài.
III. Hướng Dẫn Thực Thi Nghĩa Vụ Của Thương Nhân Kinh Doanh
Để thực thi đầy đủ nghĩa vụ của thương nhân kinh doanh hàng hóa, cần tuân thủ các quy định pháp luật về chất lượng sản phẩm, thông tin sản phẩm, bảo hành, thu hồi sản phẩm lỗi và bồi thường thiệt hại. Đồng thời, cần xây dựng hệ thống quản lý chất lượng, kiểm soát rủi ro và đào tạo nhân viên để nâng cao nhận thức về trách nhiệm đối với người tiêu dùng. Bản chất mối quan hệ trách nhiệm của thương nhân KDHH và NTD là một trong những mối quan hệ đặc trưng của pháp luật tư. Tuy nhiên, sự can thiệp của nhà nước (sự can thiệp, điều tiết của yếu tố quyền lực công) trong mối quan hệ này thực sự cần thiết, để phát huy những ưu việt và khắc phục những khuyết tật của nền kinh tế thị trường.
3.1. Xây dựng hệ thống quản lý chất lượng
Xây dựng hệ thống quản lý chất lượng theo các tiêu chuẩn quốc tế (ISO 9001, HACCP...) giúp thương nhân kiểm soát chất lượng sản phẩm từ khâu sản xuất đến khâu phân phối. Hệ thống này cần được duy trì và cải tiến liên tục để đảm bảo chất lượng sản phẩm luôn đáp ứng yêu cầu của người tiêu dùng. Sau 12 năm thực hiện, với những quy định vừa mang đặc tính của luật tư, vừa có sự điều chỉnh của luật công trong Luật BVQLNTD là một bước tiến khẳng định Việt Nam đang tiếp cận với các thông lệ quốc tế chung nhất về BVQLNTD.
3.2. Đào tạo và nâng cao nhận thức cho nhân viên
Đào tạo và nâng cao nhận thức cho nhân viên về trách nhiệm đối với người tiêu dùng giúp họ hiểu rõ các quy định pháp luật, các tiêu chuẩn chất lượng và các nguyên tắc đạo đức kinh doanh. Nhân viên cần được trang bị kiến thức và kỹ năng để giải quyết các khiếu nại của người tiêu dùng một cách nhanh chóng và hiệu quả. Tuy nhiên, tình trạng thương nhân KDHH vi phạm pháp luật trong việc BVQLNTD có xu hướng gia tăng.
IV. Giải Pháp Hoàn Thiện Pháp Luật Về Trách Nhiệm Thương Nhân
Để hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm của thương nhân kinh doanh hàng hóa đối với người tiêu dùng, cần sửa đổi, bổ sung các quy định còn thiếu sót, chồng chéo, mâu thuẫn. Đồng thời, cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm và nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp giữa thương nhân và người tiêu dùng. Trong quá trình thực thi pháp luật đã cho thấy những khó khăn, bất cập, ví dụ: Nhiều hành vi xâm phạm QLNTD mới xuất hiện nhưng chưa được bổ sung vào phần các hành vi cấm hoặc nghĩa vụ của các chủ thể có liên quan; các quy định liên quan đến trách nhiệm cung cấp bằng chứng giao dịch, trách nhiệm bảo hành, thu hồi hàng hóa khuyết tật được thiết kế lỏng lẻo và sơ sài khiến các chủ thể liên quan gặp khó khăn trong việc thực hiện.
4.1. Sửa đổi bổ sung các quy định pháp luật
Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật về trách nhiệm của thương nhân để đảm bảo tính minh bạch, rõ ràng, khả thi và phù hợp với thực tiễn. Đặc biệt, cần quy định cụ thể về trách nhiệm của thương nhân trong các giao dịch thương mại điện tử và các giao dịch có yếu tố nước ngoài. Các phương thức giải quyết tranh chấp giữa người tiêu dùng và các tổ chức, cá nhân kinh doanh chưa được quy định phù hợp và đầy đủ (ví dụ: không thương lượng với vụ việc khiếu nại nhiều người, áp dụng thủ tục của trọng tài thương mại để giải quyết tranh chấp tiêu dùng hay sự chưa phù hợp giữa Luật BVQLNTD và Luật Tố tụng dân sự trong việc áp dụng thủ tục đơn giản/rút gọn.) khiến cho nhiều khiếu nại không được giải quyết.
4.2. Tăng cường công tác thanh tra kiểm tra xử lý vi phạm
Cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm để đảm bảo các quy định pháp luật được thực thi nghiêm chỉnh. Các cơ quan chức năng cần phối hợp chặt chẽ với nhau để phát hiện và xử lý kịp thời các hành vi vi phạm quyền lợi của người tiêu dùng. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn có nhiều yếu tố tác động đến hoạt động kinh doanh, cùng với những bất cập từ nội tại Luật BVQLNTD, hiện nay, vấn đề sửa đổi Luật BVQLNTD đang được đặt ra để hoàn thiện các quy định BVQLNTD trong giao dịch có yếu tố đặc thù, có tính mới trong điều kiện chuyển đổi số và đẩy mạnh hợp tác quốc tế cũng như đề cao quyền con người, quyền công dân.
V. Ứng Dụng Thực Tiễn Nâng Cao Trách Nhiệm Thương Nhân KDHH
Trong thực tiễn, việc nâng cao trách nhiệm của thương nhân kinh doanh hàng hóa đối với người tiêu dùng đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội và chính bản thân thương nhân. Các cơ quan nhà nước cần tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật và hỗ trợ thương nhân trong việc tuân thủ các quy định. Các tổ chức xã hội cần đóng vai trò giám sát, phản biện và bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng. Một trong những mục tiêu xây dựng Luật là hướng tới cơ chế giải quyết tranh chấp; bổ sung quy định về vai trò hỗ trợ của cơ quan nhà nước, vai trò của tổ chức xã hội trong công tác giải quyết tranh chấp giữa NTD và tổ chức, cá nhân kinh doanh.
5.1. Vai trò của cơ quan nhà nước
Cơ quan nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng, hoàn thiện pháp luật, tổ chức thực thi pháp luật và xử lý vi phạm. Cơ quan nhà nước cần đảm bảo tính minh bạch, công bằng và hiệu quả trong hoạt động quản lý nhà nước về bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng. Do đó, NCS lựa chọn đề tài “Trách nhiệm của thương nhân KDHH đối với NTD theo pháp luật Việt Nam” làm đề tài Luận án tiến sỹ chuyên ngành Luật Kinh tế với mong muốn có một công trình nghiên cứu ở tầm tiến sỹ về các vấn đề lý luận và thực tiễn về trách nhiệm của thương nhân KDHH đối với NTD.
5.2. Vai trò của tổ chức xã hội
Các tổ chức xã hội, đặc biệt là các tổ chức bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng, đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát, phản biện và bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng. Các tổ chức này cần được tạo điều kiện để hoạt động hiệu quả và tham gia tích cực vào quá trình xây dựng chính sách, pháp luật. Thông qua đó, hệ thống hóa thực trạng và đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật để các cơ quan Nhà nước, các cấp chính quyền, NTD và chính thương nhân KDHH có căn cứ pháp lý thực hiện góp phần bảo đảm các quyền lợi chính đáng của NTD và sự phát triển chung của đất nước.
VI. Kết Luận Tương Lai Của Trách Nhiệm Thương Nhân KDHH
Trong tương lai, trách nhiệm của thương nhân kinh doanh hàng hóa đối với người tiêu dùng sẽ ngày càng được nâng cao. Sự phát triển của công nghệ và thương mại điện tử đòi hỏi các thương nhân phải có trách nhiệm hơn trong việc cung cấp thông tin, bảo vệ dữ liệu cá nhân và giải quyết tranh chấp trực tuyến. Đồng thời, cần tăng cường hợp tác quốc tế để bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng trong các giao dịch xuyên biên giới. Pháp luật về trách nhiệm của thương nhân KDHH đối với NTD có ý nghĩa quan trọng trong việc yêu cầu các thương nhân KDHH thực hiện nghĩa vụ, trách nhiệm của mình. Điều chỉnh tốt sẽ góp phần thúc đẩy quan hệ sản xuất, kinh doanh và phát triển kinh tế đất nước.
6.1. Xu hướng phát triển của thương mại điện tử
Thương mại điện tử đang phát triển mạnh mẽ, tạo ra nhiều cơ hội và thách thức cho thương nhân và người tiêu dùng. Thương nhân cần có trách nhiệm hơn trong việc cung cấp thông tin chính xác, bảo vệ dữ liệu cá nhân và giải quyết tranh chấp trực tuyến. Bởi vậy, pháp luật về trách nhiệm của thương nhân KDHH đối với NTD có ảnh hưởng lớn đến chính sách của Đảng và Nhà nước trong phát triển kinh tế.
6.2. Hợp tác quốc tế về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Hợp tác quốc tế về bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng là cần thiết để giải quyết các tranh chấp xuyên biên giới và đảm bảo quyền lợi của người tiêu dùng trong các giao dịch quốc tế. Các quốc gia cần chia sẻ kinh nghiệm, thông tin và phối hợp hành động để chống lại các hành vi vi phạm quyền lợi của người tiêu dùng trên toàn cầu. Với những nội dung nghiên cứu, Luận án dự kiến sẽ có những đóng góp mới về khoa học như sau: Về lý luận, Trên cơ sở Luận án góp phần củng cố thêm những góc nhìn về quan điểm, khái niệm, và cơ chế điều chỉnh của pháp luật Việt Nam đối với trách nhiệm của thương nhân KDHH đối với NTD; đặc điểm, nội dung và vai trò của pháp luật và hoạt động quản lý nhà nước về trách nhiệm của thương nhân KDHH đối với NTD.
