Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh sự phát triển mạnh mẽ của internet và công nghệ số, báo chí truyền thống đang đối mặt với nhiều thách thức lớn, đặc biệt là sự cạnh tranh khốc liệt từ các nền tảng mạng xã hội và các “đại gia” công nghệ như Google, Facebook. Theo báo cáo Vietnam Digital Marketing Trends 2021, doanh thu quảng cáo trực tuyến tại Việt Nam đạt khoảng 955 triệu USD, trong đó Google và Facebook chiếm tới 80%. Điều này đã làm thu hẹp thị phần và ảnh hưởng nghiêm trọng đến nguồn thu của các cơ quan báo chí truyền thống. Trong khi đó, báo chí dữ liệu (data journalism) nổi lên như một xu hướng tất yếu, giúp báo chí nâng cao tính minh bạch, chính xác và tạo ra các sản phẩm truyền thông hấp dẫn, có giá trị sâu sắc với độc giả.

Luận văn tập trung nghiên cứu hoạt động tổ chức sản xuất sản phẩm báo chí dữ liệu trên báo điện tử tại Việt Nam, cụ thể là tại ba tờ báo điện tử tiêu biểu: Dân trí, Zingnews và VietnamPlus trong giai đoạn từ năm 2016 đến nay. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng, đánh giá những thành công và hạn chế trong tổ chức sản xuất báo chí dữ liệu, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng sản phẩm và hiệu quả hoạt động. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc giúp các tòa soạn báo điện tử thích ứng với xu hướng báo chí hiện đại, đồng thời góp phần nâng cao vị thế và sức cạnh tranh của báo chí Việt Nam trên thị trường truyền thông số.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản trị báo chí truyền thông và mô hình tổ chức sản xuất sản phẩm báo chí dữ liệu. Theo James Stoner và Stephen Robbins, quản trị là quá trình hoạch định, tổ chức, lãnh đạo và kiểm soát các hoạt động nhằm đạt mục tiêu đề ra. Trong đó, tổ chức sản xuất là khâu quan trọng trong quản trị báo chí, liên quan đến việc lựa chọn, sắp xếp, phân phối nguồn lực và giao quyền hạn để tạo ra sản phẩm báo chí hoàn chỉnh.

Báo chí dữ liệu được định nghĩa là hình thức báo chí sử dụng dữ liệu số làm trung tâm để xây dựng câu chuyện, kết hợp với các công cụ công nghệ thông tin nhằm phân tích, trực quan hóa và truyền tải thông tin một cách chính xác, minh bạch. Các khái niệm chính bao gồm: dữ liệu (data), báo chí dữ liệu (data journalism), tổ chức sản xuất báo chí, quy trình sản xuất báo chí dữ liệu và các hình thức trình bày sản phẩm (infographic, video, interactive infographic, megastory).

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, kết hợp giữa nghiên cứu tài liệu, khảo sát, phỏng vấn sâu và nghiên cứu trường hợp.

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ các báo cáo, tài liệu chuyên ngành, các sản phẩm báo chí dữ liệu của ba báo điện tử Dân trí, Zingnews và VietnamPlus từ năm 2016 đến nay.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích định tính và định lượng, so sánh các quy trình tổ chức sản xuất, đánh giá hiệu quả và hạn chế dựa trên số liệu truy cập, phản hồi độc giả và chất lượng sản phẩm.
  • Phỏng vấn sâu: Thực hiện với lãnh đạo và nhân sự phụ trách báo chí dữ liệu tại ba tòa soạn nhằm hiểu rõ hơn về quy trình, công cụ và thách thức trong tổ chức sản xuất.
  • Nghiên cứu trường hợp: Phân tích bài báo chí dữ liệu “Chân dung 200 ủy viên Trung ương Đảng khóa 13” của Báo Dân trí để minh họa quy trình và hiệu quả sản phẩm.

Thời gian nghiên cứu kéo dài 40 tuần, đảm bảo thu thập và xử lý dữ liệu đầy đủ, khách quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tổ chức sản xuất báo chí dữ liệu tại ba báo điện tử:
    Báo Dân trí có lượng truy cập khoảng 100 triệu lượt/tuần, với đội ngũ nhân sự khoảng 100 người, đã tự chủ về công nghệ và phát triển mạnh các sản phẩm infographic, long-form, e-magazine. Zingnews, với sự hỗ trợ của Tập đoàn VNG, từng là báo điện tử có lượng truy cập cao nhất Việt Nam năm 2018, hiện xếp thứ 4 về truy cập. VietnamPlus được đánh giá là một trong 5 tòa soạn nhỏ sáng tạo nhất thế giới năm 2015, áp dụng nhiều công nghệ hiện đại trong sản xuất báo chí dữ liệu.
    Số liệu cho thấy, các tòa soạn đã đầu tư đào tạo nhân sự và mua sắm công cụ trực quan hóa dữ liệu, tuy nhiên quy mô và chuyên môn hóa nhân sự còn hạn chế, đặc biệt tại VietnamPlus.

  2. Quy trình tổ chức sản xuất báo chí dữ liệu:
    Quy trình chung gồm 8 bước: đề xuất ý tưởng, lập kíp sản xuất, xây dựng kế hoạch chi tiết, tìm kiếm tư liệu, tổ chức nội dung và thiết kế, biên tập tổng thể, xuất bản và tương tác với công chúng. Các bước này được thực hiện đồng bộ nhưng có sự khác biệt về mức độ chuyên nghiệp và công nghệ áp dụng giữa các tòa soạn.
    Ví dụ, Dân trí đã làm chủ công nghệ, tích hợp chặt chẽ giữa khối nội dung và kỹ thuật, giúp tăng tốc độ và chất lượng sản phẩm.

  3. Thành công và hạn chế:
    Thành công nổi bật là khả năng khai thác dữ liệu đa nguồn, tạo ra các sản phẩm đa dạng về hình thức (infographic, video, interactive), thu hút lượng lớn độc giả và tương tác cao (gần 90% bài viết trên Dân trí có bình luận).
    Hạn chế gồm thiếu nhân sự chuyên môn sâu về phân tích dữ liệu, phụ thuộc vào công nghệ bên ngoài, quy trình sản xuất còn thủ công, chưa đồng bộ và thiếu sự phối hợp hiệu quả giữa các bộ phận.

  4. So sánh với nghiên cứu quốc tế:
    Các tòa soạn Việt Nam đang trong giai đoạn tiếp cận và phát triển báo chí dữ liệu, chưa đạt được mức độ chuyên nghiệp và quy mô như các tòa soạn lớn trên thế giới (The Guardian, BBC). Tuy nhiên, sự đầu tư về công nghệ và đào tạo nhân sự đã tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển trong tương lai.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân thành công chủ yếu đến từ việc nhận thức rõ vai trò của báo chí dữ liệu trong kỷ nguyên số, sự đầu tư vào công nghệ và đào tạo nhân sự, cũng như khả năng khai thác dữ liệu đa dạng từ các nguồn công khai và nội bộ. Việc phát triển các sản phẩm đa phương tiện giúp tăng trải nghiệm người dùng, thu hút độc giả trẻ và mở rộng thị phần quảng cáo trực tuyến.

Hạn chế về nhân sự chuyên môn và quy trình sản xuất chưa đồng bộ phản ánh sự chuyển đổi còn nhiều khó khăn trong quản trị báo chí truyền thông tại Việt Nam. So với các nghiên cứu quốc tế, các tòa soạn Việt Nam cần tăng cường hợp tác liên ngành giữa nhà báo, nhà phân tích dữ liệu và nhà thiết kế để nâng cao chất lượng sản phẩm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh lượng truy cập, tỷ lệ tương tác của các sản phẩm báo chí dữ liệu giữa ba tòa soạn, hoặc bảng tổng hợp các công cụ công nghệ và nhân sự hiện có. Điều này giúp minh họa rõ nét hiệu quả và điểm nghẽn trong tổ chức sản xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đào tạo và phát triển nhân sự chuyên môn:
    Tăng cường các khóa đào tạo chuyên sâu về phân tích dữ liệu, trực quan hóa và công nghệ báo chí dữ liệu cho phóng viên, biên tập viên và kỹ thuật viên. Mục tiêu nâng cao kỹ năng trong vòng 12 tháng, do các tòa soạn phối hợp với các viện đào tạo báo chí thực hiện.

  2. Xây dựng quy trình sản xuất đồng bộ và chuyên nghiệp:
    Thiết lập quy trình chuẩn hóa, tích hợp chặt chẽ giữa các bộ phận nội dung, kỹ thuật và thiết kế nhằm rút ngắn thời gian sản xuất và nâng cao chất lượng sản phẩm. Áp dụng trong 6-9 tháng tới, do ban biên tập và phòng công nghệ chịu trách nhiệm.

  3. Đầu tư công nghệ và công cụ hỗ trợ:
    Mua sắm và phát triển các phần mềm phân tích, trực quan hóa dữ liệu hiện đại, đồng thời phát triển đội ngũ phát triển ứng dụng nội bộ để tùy chỉnh sản phẩm phù hợp với đặc thù tòa soạn. Kế hoạch thực hiện trong 1 năm, do ban lãnh đạo và phòng công nghệ chủ trì.

  4. Tăng cường hợp tác liên ngành và đối tác:
    Thiết lập mối quan hệ hợp tác với các tổ chức quốc tế, viện nghiên cứu và các chuyên gia trong lĩnh vực báo chí dữ liệu để trao đổi kinh nghiệm, hỗ trợ kỹ thuật và nâng cao năng lực sản xuất. Thực hiện liên tục, do phòng đối ngoại và ban biên tập phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và lãnh đạo tòa soạn báo điện tử:
    Giúp hiểu rõ về tổ chức sản xuất báo chí dữ liệu, từ đó xây dựng chiến lược phát triển phù hợp, nâng cao hiệu quả hoạt động và sức cạnh tranh trên thị trường truyền thông số.

  2. Phóng viên, biên tập viên và nhà báo dữ liệu:
    Cung cấp kiến thức về quy trình, kỹ năng và công cụ cần thiết để sản xuất các sản phẩm báo chí dữ liệu chất lượng, đáp ứng yêu cầu của độc giả hiện đại.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành báo chí, truyền thông:
    Là tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và nghiên cứu về báo chí dữ liệu, giúp cập nhật xu hướng và thực tiễn sản xuất báo chí hiện đại tại Việt Nam.

  4. Các nhà nghiên cứu và chuyên gia truyền thông:
    Hỗ trợ nghiên cứu sâu về quản trị báo chí, phát triển sản phẩm truyền thông số và các xu hướng mới trong ngành báo chí toàn cầu và Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Báo chí dữ liệu là gì và tại sao nó quan trọng?
    Báo chí dữ liệu là hình thức báo chí sử dụng dữ liệu số làm trung tâm để xây dựng câu chuyện, giúp tăng tính minh bạch, chính xác và hấp dẫn. Nó quan trọng vì giúp báo chí thích ứng với kỷ nguyên số, cạnh tranh với mạng xã hội và nâng cao uy tín với độc giả.

  2. Quy trình tổ chức sản xuất báo chí dữ liệu gồm những bước nào?
    Quy trình gồm 8 bước: đề xuất ý tưởng, lập kíp sản xuất, xây dựng kế hoạch chi tiết, tìm kiếm tư liệu, tổ chức nội dung và thiết kế, biên tập tổng thể, xuất bản và tương tác với công chúng. Mỗi bước đều cần sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ phận.

  3. Những thách thức lớn nhất trong tổ chức sản xuất báo chí dữ liệu tại Việt Nam là gì?
    Thách thức gồm thiếu nhân sự chuyên môn sâu về dữ liệu, phụ thuộc công nghệ bên ngoài, quy trình sản xuất chưa đồng bộ và thiếu sự phối hợp hiệu quả giữa các bộ phận nội dung, kỹ thuật và thiết kế.

  4. Các công cụ công nghệ phổ biến hỗ trợ báo chí dữ liệu hiện nay?
    Các công cụ như Google Fusion Tables, Tableau Public, Open Refine, DocumentCloud, Piktochart, Infogram giúp phân tích, trực quan hóa và trình bày dữ liệu dưới dạng biểu đồ, bản đồ, infographic và các sản phẩm tương tác.

  5. Làm thế nào để nâng cao chất lượng sản phẩm báo chí dữ liệu?
    Cần đào tạo nhân sự chuyên môn, xây dựng quy trình sản xuất chuẩn hóa, đầu tư công nghệ hiện đại và tăng cường hợp tác liên ngành để tận dụng tối đa nguồn lực và công nghệ trong sản xuất.

Kết luận

  • Báo chí dữ liệu là xu hướng tất yếu, giúp báo chí Việt Nam nâng cao tính minh bạch, chính xác và sức cạnh tranh trong kỷ nguyên số.
  • Thực trạng tổ chức sản xuất tại các báo điện tử Dân trí, Zingnews và VietnamPlus đã có nhiều thành công nhưng còn tồn tại hạn chế về nhân sự và quy trình.
  • Quy trình sản xuất báo chí dữ liệu gồm 8 bước chính, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ phận nội dung, kỹ thuật và thiết kế.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm đào tạo nhân sự, chuẩn hóa quy trình, đầu tư công nghệ và tăng cường hợp tác liên ngành.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn quan trọng cho các tòa soạn báo điện tử, nhà quản lý, nhà báo và giảng viên ngành báo chí trong việc phát triển báo chí dữ liệu tại Việt Nam.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 12 tháng tới, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và chuyên sâu về báo chí dữ liệu.

Call to action: Các tòa soạn báo điện tử và các cơ quan đào tạo báo chí cần nhanh chóng áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao năng lực sản xuất báo chí dữ liệu, đáp ứng yêu cầu phát triển báo chí hiện đại.