Tổng quan nghiên cứu

Hoạt động khai thác mỏ đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế toàn cầu, tuy nhiên cũng gây ra nhiều tác động tiêu cực đến môi trường và sức khỏe con người. Theo ước tính, Việt Nam có khoảng 5.000 mỏ và điểm khoáng sản với 60 loại khoáng sản khác nhau, trong đó Thái Nguyên là một trong những tỉnh có trữ lượng khoáng sản lớn nhất cả nước. Khu vực khai thác mỏ Núi Pháo, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên, nổi bật với trữ lượng vonfram lớn nhất thế giới, đang đối mặt với nguy cơ ô nhiễm môi trường nghiêm trọng, đặc biệt là ô nhiễm kim loại nặng trong đất và nước.

Nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng ô nhiễm môi trường đất và nước xung quanh khu vực khai thác mỏ Núi Pháo năm 2017, đồng thời khảo sát kiến thức, thái độ và thực hành (KAP) phòng chống ô nhiễm môi trường của người dân sống tại đây. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các xóm giáp ranh mỏ Núi Pháo thuộc xã Hà Thượng, huyện Đại Từ, trong khoảng thời gian từ tháng 5/2017 đến tháng 3/2018. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp dữ liệu khoa học để xây dựng các chính sách bảo vệ môi trường và sức khỏe cộng đồng, đồng thời nâng cao nhận thức và hành vi phòng chống ô nhiễm môi trường của người dân địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết về ô nhiễm môi trường (ÔNMT): Định nghĩa ô nhiễm môi trường là sự thay đổi tính chất lý học, hóa học, sinh học của môi trường vượt quá giới hạn cho phép, gây hại đến sức khỏe con người và sinh vật. Ô nhiễm được phân loại theo các hợp phần môi trường như đất, nước, không khí.

  • Mô hình KAP (Knowledge, Attitude, Practice): Mô hình này đánh giá mối quan hệ giữa kiến thức, thái độ và thực hành của người dân trong việc phòng chống ô nhiễm môi trường, từ đó xác định các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi bảo vệ môi trường.

  • Khái niệm về sức khỏe môi trường: Theo WHO, sức khỏe môi trường là trạng thái sức khỏe của con người chịu tác động trực tiếp hoặc gián tiếp từ các yếu tố môi trường xung quanh.

Các khái niệm chính bao gồm: kim loại nặng (Pb, As, Cd), tiêu chuẩn quy chuẩn Việt Nam về môi trường (QCVN), ô nhiễm đất và nước, và các yếu tố kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến hành vi phòng chống ô nhiễm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng thiết kế mô tả cắt ngang kết hợp phương pháp định lượng và định tính.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Mẫu đất nông nghiệp: 16 mẫu được lấy theo tiêu chuẩn TCVN 5297:1995, đại diện cho diện tích 73,3 ha đất nông nghiệp tại các xóm 3, 4, 6, 7, 9 xã Hà Thượng.
    • Mẫu nước: 9 mẫu nước bề mặt và 9 mẫu nước ăn uống được lấy chủ đích theo khoảng cách đến mỏ (500m, 1000m, 1500m).
    • Người dân: 413 chủ hộ được chọn ngẫu nhiên hệ thống từ tổng số 879 hộ tại các xóm nghiên cứu, đảm bảo cỡ mẫu đủ lớn để khống chế sai số.
    • Phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm với cán bộ y tế, lãnh đạo xã và người dân nhằm thu thập thông tin định tính.

  • Phương pháp phân tích:

    • Phân tích hàm lượng kim loại nặng trong đất và nước bằng máy quang phổ hấp thụ nguyên tử (AAS) đạt chuẩn ISO/IEC 17025:2005.
    • Đánh giá kết quả theo các quy chuẩn Việt Nam: QCVN 03:2008/BTNMT (đất), QCVN 01:2009/BYT (nước ăn uống), QCVN 08:2008/BTNMT (nước bề mặt).
    • Thu thập dữ liệu KAP qua phỏng vấn trực tiếp với bộ câu hỏi chuẩn, đánh giá mức độ đạt dựa trên tỷ lệ trả lời đúng ≥ 70%.
    • Xử lý số liệu bằng phần mềm SPSS 21.0, sử dụng các phép thống kê mô tả, kiểm định p-value và phân tích mối liên quan giữa các biến.

  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 5/2017 đến tháng 3/2018, bao gồm thu thập mẫu, phân tích, phỏng vấn và xử lý số liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ô nhiễm kim loại nặng trong đất nông nghiệp:

    • Hàm lượng trung bình Pb là 82,41 mg/kg, vượt 1,2 lần QCVN (70 mg/kg).
    • Hàm lượng Asen trung bình 19,73 mg/kg, vượt 1,6 lần QCVN (12 mg/kg).
    • Hàm lượng Cadimi trung bình 3,20 mg/kg, vượt 1,6 lần QCVN (2 mg/kg).
    • Tỷ lệ mẫu đất không đạt quy chuẩn: Pb 43,8%, Asen 43,8%, Cadimi 50%.

  2. Ô nhiễm kim loại nặng trong nước ăn uống:

    • Hàm lượng trung bình Pb là 0,204 mg/L, vượt 20,4 lần QCVN (0,01 mg/L).
    • Hàm lượng Asen trung bình 0,201 mg/L, vượt 20,1 lần QCVN (0,01 mg/L).
    • Hàm lượng Cadimi trung bình 0,101 mg/L, vượt 33,7 lần QCVN (0,003 mg/L).
    • Tỷ lệ mẫu nước không đạt quy chuẩn: Pb 55,6%, Asen 66,7%, Cadimi 66,7%.
    • Hàm lượng kim loại nặng giảm dần theo khoảng cách từ mỏ, với mức cao nhất trong phạm vi ≤ 500m.

  3. Ô nhiễm kim loại nặng trong nước bề mặt:

    • Hàm lượng trung bình các kim loại không vượt quá quy chuẩn, tuy nhiên một số mẫu vẫn không đạt: Pb 33,3%, Asen 11,1%, Cadimi 11,1%.
    • Hàm lượng kim loại nặng trong nước bề mặt cao hơn nhiều ở khu vực gần mỏ (≤ 500m), nhưng sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê.

  4. Kiến thức, thái độ và thực hành phòng chống ô nhiễm môi trường của người dân:

    • Phần lớn người dân có trình độ học vấn từ THCS trở xuống (78,2%), chủ yếu là dân tộc Kinh (86%).
    • Nguồn thông tin về phòng chống ô nhiễm chủ yếu từ truyền hình (28,8%), sách báo (19,1%) và internet (18,7%); chỉ 0,2% nhận thông tin từ công ty khai thác mỏ.
    • Tỷ lệ người dân có kiến thức, thái độ và thực hành đạt về phòng chống ô nhiễm môi trường còn thấp, tương tự các nghiên cứu trong khu vực.
    • Có mối liên quan tích cực giữa trình độ học vấn, điều kiện kinh tế với thực hành phòng chống ô nhiễm.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy ô nhiễm kim loại nặng trong đất và nước ăn uống tại khu vực xung quanh mỏ Núi Pháo vượt mức quy chuẩn Việt Nam, đặc biệt là chì, asen và cadimi, gây nguy cơ cao đối với sức khỏe cộng đồng. Mức độ ô nhiễm giảm dần theo khoảng cách từ mỏ, phản ánh tác động trực tiếp của hoạt động khai thác và chế biến khoáng sản.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, mức độ ô nhiễm tại Núi Pháo tương đồng với các khu vực khai thác mỏ khác như mỏ thiếc Đại Từ, mỏ than Lộ Trí, và các khu vực khai thác khoáng sản ở Trung Quốc, Ấn Độ. Các kim loại nặng này có thể gây ra các bệnh lý nghiêm trọng như ung thư, bệnh thận, thần kinh và các rối loạn khác.

Về mặt xã hội, kiến thức và thực hành phòng chống ô nhiễm của người dân còn hạn chế do trình độ học vấn thấp, thiếu thông tin chính thống và điều kiện kinh tế khó khăn. Việc người dân chủ yếu tiếp nhận thông tin qua truyền hình và sách báo cho thấy cần tăng cường truyền thông đa dạng và hiệu quả hơn, đặc biệt là sự tham gia của các doanh nghiệp khai thác mỏ trong công tác truyền thông.

Dữ liệu định tính từ phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm cũng khẳng định mức độ ô nhiễm nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống và sức khỏe người dân, đồng thời phản ánh sự thiếu hụt trong công tác quản lý môi trường và truyền thông cộng đồng.

Các biểu đồ minh họa sự phân bố hàm lượng kim loại nặng theo khoảng cách đến mỏ, tỷ lệ mẫu không đạt quy chuẩn, và nguồn tiếp cận thông tin của người dân sẽ giúp trực quan hóa mức độ ô nhiễm và nhận thức cộng đồng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giám sát và quản lý môi trường:

    • Thiết lập hệ thống quan trắc môi trường đất và nước định kỳ tại khu vực mỏ Núi Pháo.
    • Đặt mục tiêu giảm tỷ lệ mẫu đất và nước không đạt quy chuẩn xuống dưới 10% trong vòng 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Thái Nguyên phối hợp với Công ty khai thác mỏ.

  2. Nâng cao nhận thức và truyền thông cộng đồng:

    • Triển khai các chương trình giáo dục, truyền thông đa phương tiện về tác hại của ô nhiễm kim loại nặng và biện pháp phòng chống.
    • Mục tiêu tăng tỷ lệ người dân có kiến thức và thực hành đạt trên 70% trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: UBND xã Hà Thượng, các tổ chức y tế công cộng, phối hợp với doanh nghiệp khai thác mỏ.

  3. Hỗ trợ cải thiện điều kiện kinh tế và vệ sinh môi trường:

    • Hỗ trợ người dân tiếp cận nguồn nước sạch, xây dựng hệ thống xử lý nước sinh hoạt.
    • Khuyến khích áp dụng các biện pháp canh tác an toàn, giảm tiếp xúc với đất và nước ô nhiễm.
    • Chủ thể thực hiện: Các tổ chức chính quyền địa phương, các dự án phát triển nông thôn.

  4. Tăng cường năng lực cán bộ y tế và quản lý môi trường:

    • Đào tạo cán bộ y tế xã, cán bộ quản lý môi trường về kiến thức và kỹ năng giám sát, tư vấn phòng chống ô nhiễm.
    • Chủ thể thực hiện: Trường Đại học Y Dược Thái Nguyên, Sở Y tế, Sở Tài nguyên và Môi trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về môi trường và y tế công cộng:

    • Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy chuẩn và kế hoạch giám sát ô nhiễm môi trường tại các khu vực khai thác mỏ.

  2. Doanh nghiệp khai thác và chế biến khoáng sản:

    • Áp dụng các biện pháp giảm thiểu ô nhiễm, nâng cao trách nhiệm xã hội và truyền thông cộng đồng.

  3. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành y học dự phòng, môi trường:

    • Tham khảo phương pháp nghiên cứu, dữ liệu thực nghiệm và phân tích KAP để phát triển các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức phi chính phủ hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường:

    • Nâng cao nhận thức, tổ chức các hoạt động truyền thông và hỗ trợ người dân phòng chống ô nhiễm.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ô nhiễm kim loại nặng ảnh hưởng như thế nào đến sức khỏe người dân?
    Kim loại nặng như chì, asen và cadimi có thể gây ra các bệnh về thần kinh, thận, ung thư và rối loạn sinh học. Ví dụ, hàm lượng chì vượt quy chuẩn gấp 20 lần trong nước ăn uống tại khu vực nghiên cứu có thể dẫn đến ngộ độc mãn tính.

  2. Tại sao ô nhiễm giảm dần theo khoảng cách từ mỏ?
    Các nguồn ô nhiễm chủ yếu phát sinh từ hoạt động khai thác và chế biến tại mỏ, do đó nồng độ kim loại nặng cao nhất gần khu vực mỏ và giảm dần khi di chuyển xa hơn do pha loãng và hấp thụ tự nhiên.

  3. Người dân có nhận thức như thế nào về ô nhiễm môi trường?
    Nghiên cứu cho thấy kiến thức và thực hành phòng chống ô nhiễm của người dân còn thấp, phần lớn nhận thông tin qua truyền hình và sách báo, rất ít người tiếp cận thông tin từ doanh nghiệp khai thác mỏ.

  4. Các biện pháp phòng chống ô nhiễm hiệu quả nhất hiện nay là gì?
    Bao gồm sử dụng nguồn nước sạch, tránh tiếp xúc trực tiếp với đất và nước ô nhiễm, xử lý chất thải đúng cách và nâng cao nhận thức cộng đồng thông qua truyền thông giáo dục.

  5. Làm thế nào để cải thiện thực trạng ô nhiễm tại khu vực khai thác mỏ?
    Cần phối hợp giữa chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng trong việc giám sát môi trường, áp dụng công nghệ xử lý chất thải, nâng cao năng lực cán bộ và truyền thông hiệu quả đến người dân.

Kết luận

  • Khu vực xung quanh mỏ Núi Pháo đang bị ô nhiễm kim loại nặng nghiêm trọng trong đất và nước ăn uống, vượt quy chuẩn Việt Nam từ 1,2 đến hơn 30 lần tùy loại kim loại.
  • Người dân có kiến thức, thái độ và thực hành phòng chống ô nhiễm còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
  • Mức độ ô nhiễm giảm dần theo khoảng cách từ mỏ, cho thấy tác động trực tiếp của hoạt động khai thác.
  • Cần triển khai các giải pháp đồng bộ về giám sát môi trường, truyền thông, hỗ trợ kinh tế và nâng cao năng lực cán bộ y tế.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho các chính sách bảo vệ môi trường và sức khỏe tại khu vực khai thác mỏ Núi Pháo, với kế hoạch thực hiện các bước tiếp theo trong vòng 2-3 năm tới.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ môi trường và sức khỏe cộng đồng tại khu vực khai thác mỏ Núi Pháo!