Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông Việt Nam, việc áp dụng phương pháp dạy học lấy học sinh làm trung tâm đã trở thành xu hướng tất yếu nhằm phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh. Theo báo cáo khảo sát trên địa bàn huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng, có khoảng 90% giáo viên tiểu học hiện nay vẫn chủ yếu sử dụng phương pháp thuyết trình giảng giải và luyện tập thực hành trong dạy học môn Toán lớp 1. Tuy nhiên, hơn 80% giáo viên cũng nhận thức được tầm quan trọng của việc tổ chức cho học sinh khám phá kiến thức, đặc biệt trong chủ đề số và phép tính. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất các biện pháp thiết kế và tổ chức một số tình huống khám phá kiến thức cho học sinh lớp 1 trong dạy học chủ đề số và phép tính, nhằm đổi mới phương pháp dạy học và nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào nội dung chủ đề số và phép tính trong sách giáo khoa Toán lớp 1, với thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại các trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng trong năm 2023. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển năng lực tư duy, kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng tự học của học sinh tiểu học, đồng thời góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Toán theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết dạy học lấy học sinh làm trung tâm và lý thuyết dạy học khám phá. Lý thuyết dạy học lấy học sinh làm trung tâm nhấn mạnh việc tổ chức các hoạt động học tập nhằm phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh, đồng thời chú trọng đến phong cách học tập đa dạng và cảm xúc của học sinh. Lý thuyết dạy học khám phá được hiểu là quá trình học tập trong đó học sinh tự tìm tòi, phát hiện và chiếm lĩnh kiến thức mới dưới sự hướng dẫn của giáo viên, thông qua các hoạt động như quan sát, phân tích, thảo luận và giải quyết vấn đề. Mô hình dạy học theo quy trình 5E (Engage - Explore - Explain - Elaborate - Evaluate) được vận dụng để thiết kế các tình huống khám phá kiến thức, giúp học sinh trải nghiệm, khám phá và củng cố kiến thức một cách hệ thống và có hiệu quả. Các khái niệm chính bao gồm: tình huống khám phá kiến thức, phương pháp học hợp tác, kỹ thuật sử dụng phiếu học tập, và quy trình dạy học 5E.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận, khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát 30 giáo viên và 100 học sinh lớp 1 tại 3 trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng. Phương pháp khảo sát sử dụng phiếu hỏi được thiết kế chi tiết nhằm thu thập thông tin về thực trạng áp dụng phương pháp dạy học khám phá trong chủ đề số và phép tính. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành trên hai lớp học với cỡ mẫu 70 học sinh, trong đó có lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, nhằm đánh giá hiệu quả các biện pháp thiết kế và tổ chức tình huống khám phá kiến thức. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp định lượng (thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm) và định tính (phân tích nội dung, đánh giá nhận thức). Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, thiết kế biện pháp, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng phương pháp dạy học: Khoảng 90% giáo viên lớp 1 chủ yếu sử dụng phương pháp thuyết trình giảng giải và luyện tập thực hành, trong khi chỉ khoảng 70% thường xuyên tổ chức hoạt động trò chơi và 70% tổ chức cho học sinh khám phá kiến thức. Điều này cho thấy phương pháp dạy học khám phá chưa được áp dụng rộng rãi và đồng bộ.

  2. Nhận thức về tầm quan trọng của dạy học khám phá: 83,3% giáo viên cho rằng việc tổ chức cho học sinh khám phá kiến thức là rất quan trọng, với 80% đánh giá ưu điểm là tạo hứng thú, niềm vui và phát triển năng lực tư duy cho học sinh. Tuy nhiên, 86,7% cũng nhận thấy nhược điểm là tốn nhiều thời gian và có thể làm chậm tiến độ nếu học sinh chưa quen.

  3. Thực trạng tổ chức hoạt động khám phá: 93,3% giáo viên sử dụng tình huống dạng điền từ, điền bảng, sơ đồ hóa trong dạy học chủ đề số và phép tính. Tuy nhiên, khảo sát học sinh cho thấy chỉ có 56% được phép nói ra suy nghĩ, 75% được tham gia hợp tác thảo luận, nhưng 69% chưa được yêu cầu hợp tác theo đúng mục tiêu khám phá kiến thức. Việc sử dụng phiếu học tập đúng mục tiêu còn rất hạn chế, chỉ 3% học sinh cho biết thường xuyên sử dụng phiếu học tập đúng cách.

  4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Qua thực nghiệm trên lớp, học sinh trong lớp thực nghiệm có kết quả kiểm tra môn Toán cao hơn lớp đối chứng khoảng 15-20% về điểm số trung bình, đặc biệt trong các bài tập vận dụng kiến thức số và phép tính. Học sinh thể hiện sự hứng thú, chủ động và tự tin hơn trong việc giải quyết các tình huống khám phá kiến thức.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy phương pháp dạy học khám phá, đặc biệt khi kết hợp với các biện pháp như học hợp tác, sử dụng phiếu học tập và quy trình dạy học 5E, có tác động tích cực đến việc nâng cao chất lượng dạy học môn Toán lớp 1. Nguyên nhân của việc áp dụng chưa rộng rãi có thể do giáo viên còn thiếu kinh nghiệm, thời gian chuẩn bị và sự hỗ trợ từ nhà trường. So sánh với các nghiên cứu trước đây cho thấy kết quả tương đồng về lợi ích của dạy học khám phá trong phát triển năng lực tư duy và kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh. Việc thiết kế các tình huống khám phá phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi lớp 1, sử dụng các hình thức hoạt động đa dạng như hỏi đáp, trò chơi, bài toán mở và sơ đồ hóa giúp học sinh dễ tiếp cận và ghi nhớ kiến thức lâu bền hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ áp dụng phương pháp và kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như bảng tổng hợp nhận thức của giáo viên và học sinh về dạy học khám phá.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thiết kế và tổ chức tình huống khám phá kiến thức, kỹ thuật sử dụng phiếu học tập và vận dụng quy trình dạy học 5E nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm cho giáo viên tiểu học. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Xây dựng ngân hàng tình huống khám phá mẫu: Phát triển hệ thống tình huống khám phá kiến thức mẫu cho chủ đề số và phép tính lớp 1, bao gồm các dạng bài tập, trò chơi, bài toán mở và phiếu học tập, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng và linh hoạt trong giảng dạy. Thời gian xây dựng trong 3 tháng, do các chuyên gia giáo dục và giáo viên chủ chốt thực hiện.

  3. Khuyến khích áp dụng phương pháp học hợp tác: Tổ chức các hoạt động học nhóm, thảo luận và trao đổi ý kiến trong lớp học nhằm phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác và tư duy phản biện cho học sinh. Giáo viên cần được hướng dẫn cách phân nhóm và quản lý lớp học hiệu quả. Triển khai ngay trong năm học hiện tại.

  4. Đẩy mạnh sử dụng phiếu học tập đúng mục tiêu: Thiết kế phiếu học tập có nội dung phù hợp, kích thích học sinh tự khám phá, tìm tòi kiến thức mới thay vì chỉ làm bài tập tương tự. Giáo viên cần hướng dẫn học sinh cách sử dụng phiếu học tập và tổ chức đánh giá kết quả qua phiếu. Thực hiện song song với các biện pháp trên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận được hướng dẫn cụ thể về thiết kế và tổ chức các tình huống khám phá kiến thức trong dạy học chủ đề số và phép tính, giúp đổi mới phương pháp giảng dạy và nâng cao hiệu quả học tập của học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình, tài liệu hỗ trợ dạy học theo hướng lấy học sinh làm trung tâm và dạy học khám phá.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục học: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp thực nghiệm sư phạm và kết quả nghiên cứu để phát triển các đề tài liên quan đến đổi mới phương pháp dạy học tiểu học.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục: Đánh giá thực trạng và hiệu quả của phương pháp dạy học khám phá trong giáo dục tiểu học, từ đó đề xuất các chính sách hỗ trợ đổi mới giáo dục phổ thông phù hợp với xu hướng phát triển giáo dục hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học khám phá là gì và có điểm gì khác biệt so với phương pháp truyền thống?
    Dạy học khám phá là phương pháp trong đó học sinh tự tìm tòi, phát hiện kiến thức mới dưới sự hướng dẫn của giáo viên, khác với phương pháp truyền thống là thuyết trình giảng giải một chiều. Ví dụ, học sinh được tham gia hoạt động nhóm, thảo luận và giải quyết vấn đề thay vì chỉ nghe giảng.

  2. Tại sao cần thiết kế các tình huống khám phá kiến thức trong dạy học Toán lớp 1?
    Các tình huống khám phá giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo, kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng tự học. Trong thực tế, việc này giúp học sinh hiểu sâu hơn về các khái niệm số và phép tính, không chỉ học thuộc lòng mà còn biết vận dụng.

  3. Phương pháp học hợp tác hỗ trợ như thế nào trong dạy học khám phá?
    Học hợp tác tạo điều kiện cho học sinh trao đổi, chia sẻ ý kiến và cùng nhau giải quyết nhiệm vụ học tập, từ đó phát triển kỹ năng giao tiếp và tư duy phản biện. Ví dụ, trong nhóm, học sinh có thể cùng nhau tìm ra cách giải bài toán mở.

  4. Phiếu học tập được sử dụng như thế nào để hỗ trợ dạy học khám phá?
    Phiếu học tập chứa các câu hỏi, bài tập hoặc nhiệm vụ giúp học sinh tự khám phá kiến thức mới. Giáo viên phát phiếu, học sinh làm việc cá nhân hoặc nhóm, sau đó thảo luận và trình bày kết quả, giúp củng cố và mở rộng hiểu biết.

  5. Quy trình dạy học 5E gồm những bước nào và áp dụng ra sao trong dạy học chủ đề số và phép tính?
    Quy trình 5E gồm: Engage (dẫn nhập), Explore (khám phá), Explain (giải thích), Elaborate (củng cố/vận dụng), Evaluate (đánh giá). Ví dụ, giáo viên tạo tình huống trò chơi để học sinh khám phá cấu tạo số 10, sau đó giải thích tính chất phép cộng, cuối cùng đánh giá qua bài tập và trò chơi củng cố.

Kết luận

  • Luận văn đã đề xuất và thực nghiệm thành công các biện pháp thiết kế và tổ chức tình huống khám phá kiến thức cho học sinh lớp 1 trong chủ đề số và phép tính, góp phần đổi mới phương pháp dạy học môn Toán tiểu học.
  • Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy phương pháp dạy học khám phá giúp nâng cao hiệu quả học tập, phát triển năng lực tư duy và kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh.
  • Các biện pháp như học hợp tác, sử dụng phiếu học tập và vận dụng quy trình dạy học 5E được đánh giá cao về tính khả thi và hiệu quả trong thực tiễn giảng dạy.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo giáo viên, xây dựng ngân hàng tình huống khám phá và khuyến khích áp dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.
  • Tiếp theo, cần triển khai mở rộng thực nghiệm tại nhiều địa phương khác và phát triển tài liệu hướng dẫn chi tiết để hỗ trợ giáo viên áp dụng hiệu quả các biện pháp này trong giảng dạy.

Hành động ngay hôm nay: Các giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục nên nghiên cứu và áp dụng các biện pháp thiết kế tình huống khám phá kiến thức để nâng cao chất lượng dạy học môn Toán lớp 1, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh.