Tổng quan nghiên cứu

Du lịch được xác định là ngành kinh tế mũi nhọn của quốc gia, đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, đặc biệt là các tỉnh miền Bắc, du lịch dựa vào cộng đồng địa phương (CĐĐP) đang trở thành xu thế phát triển nhanh chóng. Tuy nhiên, mức độ tham gia của CĐĐP còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến sự bền vững và hiệu quả của ngành. Tỉnh Phú Thọ, với nhiều di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, trong đó có di sản thế giới hát Xoan được UNESCO công nhận, là vùng đất có tiềm năng phát triển du lịch dựa vào cộng đồng. Nghiên cứu tập trung tại xã Kim Đức, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ, nhằm đánh giá mức độ tham gia của người dân trong việc phát huy giá trị di sản hát Xoan vào phát triển du lịch.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích thực trạng, động cơ và rào cản ảnh hưởng đến sự tham gia của CĐĐP trong phát triển du lịch từ di sản hát Xoan, từ đó đề xuất giải pháp thúc đẩy sự tham gia này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm dữ liệu sơ cấp và thứ cấp thu thập từ năm 2011 đến 2018, tập trung tại xã Kim Đức – nơi có ba di tích gắn liền với hát Xoan: Miếu Lãi Lèn, Đình Thét và Đình Kim Đái. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao nhận thức, tăng cường năng lực và phát huy vai trò của cộng đồng trong bảo tồn và phát triển du lịch bền vững, góp phần thúc đẩy kinh tế địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về sự tham gia của cộng đồng trong phát triển du lịch, bao gồm:

  • Mô hình 8 bậc của Arnstein (1969) phân loại mức độ tham gia của cộng đồng từ thấp đến cao: bị lôi kéo, được đào tạo, được thông báo, được tư vấn, tư vấn, hợp tác, trao quyền và kiểm soát. Mô hình này giúp đánh giá chi tiết mức độ và hình thức tham gia của CĐĐP tại xã Kim Đức.

  • Lý thuyết động cơ và rào cản tham gia: Các động cơ thúc đẩy gồm truyền thống gia đình, chỉ đạo của chính quyền, tạo việc làm và thu nhập, yêu cầu giám sát thông tin. Rào cản gồm lợi ích kinh tế, hành chính và kiểm soát, tuyên truyền quá mức, nguồn lực hạn chế và phân chia lợi ích không công bằng.

  • Khái niệm về sự tham gia của cộng đồng trong phát triển du lịch bền vững: Sự tham gia không chỉ là việc ra quyết định mà còn bao gồm chia sẻ lợi ích, bảo tồn văn hóa và môi trường, nâng cao nhận thức và năng lực của cộng đồng.

Các khái niệm chính bao gồm: sự tham gia của cộng đồng địa phương (CĐĐP), di sản văn hóa phi vật thể hát Xoan, phát triển du lịch dựa vào cộng đồng, động cơ và rào cản tham gia, mức độ và hình thức tham gia.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp:

  • Nguồn dữ liệu thứ cấp: Tổng hợp từ các báo cáo khoa học, bài báo, tài liệu liên quan đến phát triển du lịch cộng đồng và bảo tồn di sản hát Xoan.

  • Nguồn dữ liệu sơ cấp: Thu thập qua phỏng vấn sâu bán cấu trúc với 16 cá nhân thuộc ba nhóm đối tượng: chính quyền xã Kim Đức, trùm phường và nghệ nhân hát Xoan, cộng đồng dân cư tại làng Phù Đức. Phỏng vấn được thực hiện tại nhà riêng hoặc cửa hàng nhằm tạo sự thoải mái, gần gũi.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn mẫu phi xác suất theo phương pháp thuận tiện và mục đích, tập trung vào các đối tượng có liên quan trực tiếp đến hoạt động phát huy di sản hát Xoan và phát triển du lịch tại địa phương.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phương pháp phân tích nội dung, tổng hợp, so sánh, suy luận và diễn giải các thông tin thu thập được. Dữ liệu phỏng vấn được đọc kỹ, loại bỏ thông tin không cần thiết, bổ sung khi cần thiết để đảm bảo tính đầy đủ và chính xác.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và tổng hợp dữ liệu từ năm 2011 đến 2018, với các khuyến nghị và giải pháp đề xuất cho giai đoạn 2018-2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ và hình thức tham gia của CĐĐP còn hạn chế: Trong 16 ý kiến phỏng vấn, 10 ý kiến cho thấy cộng đồng tham gia các hoạt động phát huy di sản hát Xoan như biểu diễn, quảng bá, bảo vệ không gian diễn xướng, nhưng chỉ giới hạn trong các thành viên của ba phường Xoan. 6 ý kiến còn lại không tham gia. Người dân không tham gia các dịch vụ phục vụ khách du lịch. Mức độ tham gia được phân loại theo mô hình Arnstein: chính quyền xã ở mức "tư vấn", trùm phường và nghệ nhân ở mức "thông báo", cộng đồng dân cư ở mức "thao tác" và "bị lôi kéo".

  2. Lượng khách du lịch tăng trưởng ổn định: Từ năm 2014 đến hết tháng 4 năm 2018, lượng khách đến tham quan và nghe hát Xoan tại xã Kim Đức tăng từ 500 lượt lên khoảng 2.405 lượt, thể hiện sự quan tâm ngày càng tăng đối với di sản và du lịch địa phương.

  3. Động cơ thúc đẩy sự tham gia của CĐĐP: Truyền thống gia đình và lòng tự hào về di sản là động cơ lớn nhất với 16 ý kiến đồng thuận. Chỉ đạo và thực hiện của chính quyền địa phương được 10 ý kiến nhấn mạnh. Yêu cầu giám sát thông tin và tạo thêm việc làm, thu nhập cũng là các động lực quan trọng.

  4. Rào cản cản trở sự tham gia: Lợi ích kinh tế là rào cản lớn nhất với 16 ý kiến, tiếp theo là nguồn lực hạn chế và phân chia lợi ích không công bằng (13 ý kiến). Hành chính và kiểm soát gây khó khăn cho 10 ý kiến, trong khi tuyên truyền và sự nở rộ quá mức của hát Xoan được 7 ý kiến đề cập.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự tham gia của CĐĐP trong phát huy di sản hát Xoan vào phát triển du lịch tại xã Kim Đức còn mang tính hình thức và bị động, chủ yếu tập trung ở nhóm nghệ nhân và trùm phường, trong khi phần lớn cộng đồng dân cư chưa thực sự tham gia sâu rộng. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về sự tham gia hạn chế của cộng đồng trong các dự án phát triển du lịch tại các vùng có di sản văn hóa.

Sự tăng trưởng lượng khách du lịch phản ánh hiệu quả bước đầu của các hoạt động quảng bá và bảo tồn di sản, tuy nhiên, việc thiếu các dịch vụ hỗ trợ như lưu trú, ăn uống và giải trí làm giảm khả năng khai thác tiềm năng du lịch bền vững. Các rào cản về lợi ích kinh tế và phân chia lợi ích không công bằng là nguyên nhân chính khiến cộng đồng chưa tích cực tham gia, đồng thời các thủ tục hành chính và kiểm soát cũng làm giảm động lực.

Việc áp dụng mô hình Arnstein giúp minh họa rõ ràng mức độ tham gia hiện tại và mục tiêu cần hướng tới là nâng cao mức độ tham gia lên các bậc hợp tác, trao quyền và kiểm soát, nhằm phát huy tối đa vai trò của cộng đồng trong phát triển du lịch bền vững. Các biểu đồ thể hiện lượng khách du lịch qua các năm và bảng phân loại mức độ tham gia sẽ giúp trực quan hóa kết quả nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức và tăng cường năng lực cho CĐĐP: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về quản lý du lịch, bảo tồn di sản và kỹ năng phục vụ khách nhằm nâng cao trình độ và nhận thức của cộng đồng. Mục tiêu đạt được trong vòng 1-2 năm, do UBND xã phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ thực hiện.

  2. Tăng thu nhập và kinh phí hoạt động cho các thành viên phường Xoan: Xây dựng các chương trình hỗ trợ tài chính, phát triển sản phẩm du lịch gắn với hát Xoan, tạo thêm việc làm cho cộng đồng. Thực hiện trong 2-3 năm, do UBND tỉnh và thành phố Việt Trì chủ trì.

  3. Giảm thiểu sự hành chính và kiểm soát quá mức: Đơn giản hóa thủ tục hành chính, tăng cường sự minh bạch trong quản lý, giảm bớt các rào cản hành chính để tạo điều kiện thuận lợi cho cộng đồng tham gia. Thời gian thực hiện 1 năm, do các cơ quan quản lý địa phương đảm nhiệm.

  4. Minh bạch hóa hoạt động và chia sẻ lợi ích, trách nhiệm: Thiết lập cơ chế phân chia lợi ích công bằng, minh bạch trong các hoạt động du lịch liên quan đến di sản hát Xoan, đảm bảo quyền lợi cho cộng đồng. Thực hiện trong 1-2 năm, phối hợp giữa ban quản lý di tích, chính quyền địa phương và cộng đồng.

  5. Tăng cường chuyên môn và nguồn lực cho đội ngũ hát Xoan: Hỗ trợ đào tạo chuyên sâu cho nghệ nhân, trùm phường và các thành viên, đồng thời đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ biểu diễn và quảng bá. Kế hoạch thực hiện trong 3 năm, do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ và UBND xã Kim Đức phối hợp triển khai.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý du lịch: Giúp hiểu rõ thực trạng, động cơ và rào cản trong việc huy động sự tham gia của cộng đồng, từ đó xây dựng chính sách phù hợp để phát triển du lịch bền vững.

  2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kinh tế du lịch, quản lý văn hóa: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về sự tham gia của cộng đồng trong phát triển du lịch dựa vào di sản văn hóa phi vật thể.

  3. Nghệ nhân, trùm phường và cộng đồng địa phương tại các vùng có di sản văn hóa: Tham khảo các giải pháp nâng cao năng lực, tăng cường sự tham gia và phát huy giá trị di sản trong phát triển du lịch.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn văn hóa và phát triển du lịch cộng đồng: Hỗ trợ xây dựng các chương trình hợp tác, đầu tư và phát triển dựa trên sự tham gia tích cực của cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao sự tham gia của cộng đồng địa phương lại quan trọng trong phát triển du lịch?
    Sự tham gia của cộng đồng giúp bảo tồn văn hóa, nâng cao nhận thức, tạo việc làm và thu nhập, đồng thời tăng tính bền vững cho du lịch. Ví dụ, tại xã Kim Đức, sự tham gia của cộng đồng trong biểu diễn hát Xoan góp phần quảng bá di sản và thu hút khách du lịch.

  2. Mức độ tham gia của cộng đồng tại xã Kim Đức hiện nay như thế nào?
    Mức độ tham gia chủ yếu ở mức "thao tác" và "được thông báo", nghĩa là cộng đồng tham gia hạn chế, chưa được trao quyền quyết định. Chính quyền và nghệ nhân tham gia tư vấn và thông báo, còn phần lớn dân cư chưa tham gia sâu.

  3. Những động cơ nào thúc đẩy cộng đồng tham gia phát triển du lịch từ di sản hát Xoan?
    Truyền thống gia đình, lòng tự hào về di sản, chỉ đạo của chính quyền, tạo thêm việc làm và thu nhập là các động cơ chính. Ví dụ, nhiều nghệ nhân tham gia biểu diễn vì niềm tự hào và truyền thống gia đình.

  4. Rào cản lớn nhất khiến cộng đồng chưa tích cực tham gia là gì?
    Lợi ích kinh tế không rõ ràng, phân chia lợi ích không công bằng, hạn chế về nguồn lực và thủ tục hành chính là những rào cản chính. Điều này làm giảm động lực và khả năng tham gia của cộng đồng.

  5. Giải pháp nào hiệu quả để nâng cao sự tham gia của cộng đồng?
    Nâng cao nhận thức, đào tạo kỹ năng, minh bạch hóa quản lý, tăng thu nhập và giảm bớt thủ tục hành chính là các giải pháp thiết thực. Ví dụ, tổ chức các khóa đào tạo và hỗ trợ tài chính cho nghệ nhân sẽ giúp họ tham gia tích cực hơn.

Kết luận

  • Sự tham gia của cộng đồng địa phương trong phát huy giá trị di sản hát Xoan vào phát triển du lịch tại xã Kim Đức còn hạn chế, chủ yếu mang tính hình thức và bị động.
  • Lượng khách du lịch đến xã Kim Đức tăng đều qua các năm, phản ánh tiềm năng phát triển du lịch dựa vào di sản văn hóa.
  • Động cơ thúc đẩy sự tham gia gồm truyền thống gia đình, chỉ đạo chính quyền, tạo việc làm và yêu cầu giám sát thông tin; rào cản gồm lợi ích kinh tế, phân chia lợi ích, nguồn lực hạn chế và thủ tục hành chính.
  • Cần nâng cao nhận thức, tăng cường năng lực, minh bạch hóa quản lý và cải thiện điều kiện kinh tế để thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất trong giai đoạn 2018-2020, đồng thời theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý, cộng đồng và các bên liên quan cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp nhằm phát huy tối đa giá trị di sản hát Xoan, góp phần phát triển du lịch bền vững và nâng cao đời sống người dân địa phương.