Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển nhanh chóng của ngành du lịch toàn cầu từ sau năm 1950, du lịch đã trở thành một ngành kinh tế mũi nhọn của nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Từ năm 1960, ngành du lịch Việt Nam bắt đầu hình thành và phát triển, đặc biệt từ năm 1990 đến nay đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Đồng bằng sông Cửu Long, với hơn 300 năm hình thành, là vùng đất giàu tiềm năng du lịch đa dạng về cảnh quan thiên nhiên và văn hóa đa sắc tộc, bao gồm các dân tộc Kinh, Hoa, Khmer, Chăm. Thành phố Cần Thơ, trung tâm vùng, đang chuyển dịch cơ cấu kinh tế từ nông nghiệp sang dịch vụ, trong đó du lịch đóng vai trò quan trọng.

Xã Mỹ Khánh, huyện Phong Điền, là một điển hình cho sự chuyển dịch này với sự phát triển mạnh mẽ của du lịch sinh thái và du lịch văn hóa. Tuy nhiên, hoạt động du lịch không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn tác động sâu sắc đến đời sống văn hóa của người dân địa phương, cả tích cực và tiêu cực. Do đó, việc nghiên cứu tác động của du lịch đến đời sống văn hóa tại xã Mỹ Khánh trong giai đoạn 2010-2016 nhằm đề xuất các giải pháp quản lý phù hợp là cần thiết để phát triển du lịch bền vững, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung phân tích các tác động của du lịch đến phong tục tập quán, lễ hội, nghệ thuật truyền thống và lối sống của cư dân Mỹ Khánh, đồng thời đề xuất định hướng và giải pháp quản lý nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực, nâng cao đời sống văn hóa cộng đồng. Nghiên cứu có phạm vi không gian toàn bộ xã Mỹ Khánh và thời gian từ 2010 đến 2016, với ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các cơ quan quản lý nhà nước và cộng đồng dân cư phát triển du lịch gắn liền với bảo tồn văn hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về phát triển du lịch và quản lý văn hóa, tập trung vào ba khái niệm chính:

  • Du lịch: Được hiểu theo Luật Du lịch Việt Nam (2005) là các hoạt động liên quan đến chuyến đi ngoài nơi cư trú thường xuyên nhằm đáp ứng nhu cầu tham quan, giải trí, nghỉ dưỡng trong thời gian nhất định. Du lịch được phân loại theo nhiều yếu tố, trong đó du lịch văn hóa và du lịch sinh thái là trọng tâm nghiên cứu.

  • Văn hóa và đời sống văn hóa: Văn hóa được định nghĩa rộng theo UNESCO là tổng thể các hoạt động sáng tạo vật chất và tinh thần của cộng đồng, bao gồm phong tục tập quán, lễ hội, nghệ thuật truyền thống, lối sống và tính cách. Đời sống văn hóa là hiện thực sinh động các hoạt động văn hóa nhằm duy trì, tái tạo và phát huy các giá trị văn hóa trong cộng đồng.

  • Quản lý văn hóa: Là quá trình xây dựng chính sách, tổ chức và điều hành nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, đồng thời quản lý các hoạt động văn hóa trong phát triển du lịch. Quản lý văn hóa bao gồm các cấp độ từ vĩ mô đến vi mô, với sự phối hợp giữa nhà nước và cộng đồng.

Khung lý thuyết này giúp phân tích các tác động tích cực và tiêu cực của du lịch đến các thành tố văn hóa như phong tục tập quán, lễ hội, nghệ thuật truyền thống và lối sống, từ đó đề xuất các giải pháp quản lý phù hợp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng với các bước chính:

  • Thu thập tài liệu thứ cấp: Tổng hợp các tài liệu, số liệu từ sách, giáo trình, báo cáo ngành, các văn bản pháp luật như Luật Du lịch (2005), Luật Di sản văn hóa (2001, sửa đổi 2009), Nghị định 92/2007/NĐ-CP, và các nghiên cứu liên quan.

  • Quan sát tham dự: Chọn ngẫu nhiên 2 hộ gia đình (1 hộ tham gia hoạt động du lịch, 1 hộ không tham gia) để quan sát môi trường sinh hoạt và hoạt động du lịch, ghi chép thực tế về đời sống văn hóa và tác động của du lịch.

  • Phỏng vấn cấu trúc: Thực hiện 129 cuộc phỏng vấn gồm 4 cán bộ quản lý địa phương, 50 người dân (25 tham gia du lịch, 25 không tham gia), và 75 khách du lịch đến xã Mỹ Khánh nhằm thu thập thông tin chuyên sâu về nhận thức, thái độ và tác động của du lịch.

  • Phân tích, so sánh: So sánh số liệu sơ cấp và thứ cấp để đánh giá sự thay đổi trong đời sống văn hóa trước và sau khi phát triển du lịch, sử dụng các phương pháp phân tích định tính và thống kê mô tả.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung phân tích giai đoạn 2010-2016, với khảo sát thực địa và thu thập dữ liệu diễn ra trong năm 2016.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khách quan, toàn diện và phù hợp với mục tiêu đề tài, giúp làm rõ các tác động của du lịch đến đời sống văn hóa tại địa phương.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động tích cực đến phong tục tập quán và lễ hội: Du lịch tạo điều kiện giao lưu văn hóa đa dạng với khách quốc tế từ châu Âu, châu Mỹ, châu Á và khách nội địa, góp phần nâng cao nhận thức của người dân về bảo tồn và phát huy các phong tục truyền thống. 100% người dân Mỹ Khánh tự hào về các giá trị văn hóa truyền thống như lễ hội cầu an, lễ hội Vu Lan, phong tục hôn nhân và tín ngưỡng thờ cúng trên sông nước. Du lịch cũng tạo nguồn thu nhập ổn định, giúp người dân có điều kiện duy trì và tổ chức các lễ hội truyền thống.

  2. Tác động tích cực đến nghệ thuật truyền thống và lối sống: Các điểm du lịch homestay và làng du lịch Mỹ Khánh đã phục hồi và phát huy các giá trị nghệ thuật truyền thống như đờn ca tài tử, kiến trúc nhà vườn Nam Bộ, ẩm thực đặc trưng. Khoảng 90% khách quốc tế đến các homestay được giới thiệu văn hóa địa phương, góp phần nâng cao lòng tự hào dân tộc và ý thức bảo tồn văn hóa. Thu nhập từ du lịch giúp giảm tỷ lệ di cư, cải thiện đời sống vật chất và tinh thần, đồng thời thúc đẩy loại bỏ các hủ tục lạc hậu.

  3. Tác động tiêu cực đến phong tục tập quán và lễ hội: Một số lễ hội và phong tục truyền thống bị giản lược hoặc thương mại hóa để phù hợp với nhu cầu du lịch, dẫn đến mất đi tính nguyên bản và ý nghĩa sâu sắc. Việc trình diễn văn hóa cho khách du lịch đôi khi trở nên kịch bản hóa, làm sai lệch kiến thức văn hóa của du khách. Khoảng 21% khách du lịch quan tâm đến văn hóa nhưng có sự khác biệt trong cách tiếp nhận do rào cản ngôn ngữ và cách thức giới thiệu.

  4. Tác động tiêu cực đến nghệ thuật truyền thống và lối sống: Một số loại hình nghệ thuật truyền thống bị sân khấu hóa, pha trộn và mai một giá trị nguyên gốc. Sự tiếp xúc với văn hóa ngoại lai không chọn lọc dẫn đến thay đổi lối sống, nếp nghĩ, gây chia rẽ cộng đồng và phân hóa giàu nghèo giữa người tham gia và không tham gia du lịch. Tình trạng này ảnh hưởng đến an ninh trật tự và sự ổn định xã hội địa phương.

Thảo luận kết quả

Các kết quả cho thấy du lịch tại xã Mỹ Khánh đã mang lại nhiều lợi ích kinh tế và văn hóa, góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống đặc sắc của vùng sông nước miền Tây. Sự gia tăng lượng khách du lịch (ví dụ, làng du lịch Mỹ Khánh đón hơn 169.000 lượt khách năm 2015) và doanh thu tăng trưởng qua các năm minh chứng cho tiềm năng phát triển bền vững của du lịch địa phương.

Tuy nhiên, các tác động tiêu cực như thương mại hóa văn hóa, giản lược lễ hội, và thay đổi lối sống cũng là những thách thức cần được kiểm soát. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, tình trạng này là phổ biến ở nhiều điểm đến du lịch văn hóa, đòi hỏi sự quản lý chặt chẽ và có chiến lược phù hợp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng lượt khách và doanh thu du lịch, bảng phân tích tỷ lệ khách theo mục đích du lịch, và sơ đồ mô tả các tác động tích cực - tiêu cực đến các thành tố văn hóa. Việc phân tích này giúp làm rõ mối quan hệ giữa phát triển du lịch và biến đổi văn hóa, từ đó đề xuất các giải pháp quản lý hiệu quả.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và hoàn thiện cơ chế, chính sách quản lý văn hóa trong du lịch: Ban hành các quy định cụ thể về bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong hoạt động du lịch, hạn chế thương mại hóa và sân khấu hóa văn hóa. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Ủy ban nhân dân xã Mỹ Khánh phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch thành phố Cần Thơ chủ trì.

  2. Tăng cường tuyên truyền, giáo dục cộng đồng địa phương, doanh nghiệp và khách du lịch: Triển khai các chương trình đào tạo, tập huấn về văn hóa địa phương, ý thức bảo vệ di sản và ứng xử văn hóa trong du lịch. Mục tiêu nâng cao nhận thức của ít nhất 80% người dân và doanh nghiệp trong 3 năm tới.

  3. Phát triển nguồn nhân lực văn hóa và du lịch: Đào tạo hướng dẫn viên, nhân viên phục vụ có kiến thức sâu về văn hóa truyền thống và kỹ năng giao tiếp đa văn hóa, đặc biệt chú trọng đào tạo ngoại ngữ cho người dân tham gia du lịch homestay. Thực hiện liên tục, ưu tiên trong 2 năm đầu.

  4. Đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng và sản phẩm du lịch văn hóa bền vững: Hỗ trợ cải tạo, bảo tồn các di tích, nhà cổ, khu vực tổ chức lễ hội; phát triển các sản phẩm du lịch gắn với trải nghiệm văn hóa bản địa có tính bền vững. Thời gian triển khai 3-5 năm, phối hợp giữa chính quyền địa phương và các nhà đầu tư.

Các giải pháp trên nhằm mục tiêu nâng cao chất lượng đời sống văn hóa của cư dân, đồng thời phát triển du lịch bền vững, giữ gìn bản sắc văn hóa đặc trưng của xã Mỹ Khánh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa và du lịch: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch thành phố Cần Thơ, Ủy ban nhân dân huyện Phong Điền và xã Mỹ Khánh có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy hoạch phát triển du lịch gắn với bảo tồn văn hóa.

  2. Doanh nghiệp và hộ gia đình kinh doanh du lịch cộng đồng, homestay: Các chủ homestay, điểm du lịch sinh thái như Làng du lịch Mỹ Khánh, Homestay Mười Cương, Ba Xinh có thể áp dụng các giải pháp quản lý văn hóa để nâng cao chất lượng dịch vụ và bảo vệ giá trị văn hóa địa phương.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý văn hóa, du lịch: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn phong phú về tác động của du lịch đến đời sống văn hóa, là tài liệu tham khảo hữu ích cho nghiên cứu và học tập chuyên ngành.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương: Người dân Mỹ Khánh và các vùng lân cận có thể hiểu rõ hơn về tác động của du lịch đến văn hóa, từ đó nâng cao ý thức bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống trong phát triển kinh tế du lịch.

Câu hỏi thường gặp

  1. Du lịch đã tác động như thế nào đến phong tục tập quán của người dân Mỹ Khánh?
    Du lịch đã tạo cơ hội giao lưu văn hóa, giúp người dân nâng cao nhận thức và giữ gìn các phong tục truyền thống như lễ hội cầu an, lễ Vu Lan. Tuy nhiên, một số phong tục bị giản lược hoặc thương mại hóa để phù hợp với nhu cầu du khách, làm mất đi phần nào tính nguyên bản.

  2. Các loại hình du lịch nào đang phát triển mạnh tại xã Mỹ Khánh?
    Du lịch sinh thái vườn cây ăn trái chiếm 47%, du lịch văn hóa 21%, và du lịch vui chơi thông thường 32% theo khảo sát khách du lịch năm 2016. Homestay và du lịch cộng đồng là những loại hình được ưa chuộng, đặc biệt với khách quốc tế.

  3. Làm thế nào để hạn chế tác động tiêu cực của du lịch đến văn hóa địa phương?
    Cần xây dựng chính sách quản lý văn hóa chặt chẽ, tăng cường tuyên truyền giáo dục cộng đồng và doanh nghiệp, phát triển nguồn nhân lực có kiến thức văn hóa, đồng thời đầu tư phát triển sản phẩm du lịch bền vững, giữ gìn bản sắc văn hóa.

  4. Du lịch đã ảnh hưởng như thế nào đến lối sống và tính cách của người dân?
    Du lịch giúp nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống vật chất và tinh thần, giảm di cư và loại bỏ hủ tục. Tuy nhiên, tiếp xúc với văn hóa ngoại lai không chọn lọc có thể làm thay đổi lối sống, gây chia rẽ cộng đồng và phân hóa giàu nghèo.

  5. Vai trò của cộng đồng dân cư trong phát triển du lịch văn hóa là gì?
    Cộng đồng dân cư là chủ thể quan trọng trong bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời tham gia trực tiếp vào các hoạt động du lịch như hướng dẫn viên, kinh doanh dịch vụ, góp phần tạo nên trải nghiệm du lịch chân thực và bền vững.

Kết luận

  • Du lịch tại xã Mỹ Khánh đã góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế, nâng cao đời sống văn hóa và bảo tồn các giá trị truyền thống đặc sắc của địa phương.
  • Các tác động tích cực thể hiện rõ ở việc duy trì phong tục tập quán, lễ hội, nghệ thuật truyền thống và cải thiện lối sống người dân.
  • Tác động tiêu cực bao gồm thương mại hóa văn hóa, giản lược lễ hội, thay đổi lối sống và phân hóa xã hội, cần được kiểm soát chặt chẽ.
  • Đề xuất các giải pháp quản lý văn hóa trong du lịch nhằm phát huy mặt tích cực và hạn chế tiêu cực, hướng tới phát triển du lịch bền vững.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các cơ quan quản lý, doanh nghiệp, cộng đồng và nhà nghiên cứu trong việc phát triển du lịch văn hóa tại Mỹ Khánh và các vùng tương tự.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và cộng đồng cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát tác động của du lịch để điều chỉnh chính sách phù hợp. Để biết thêm chi tiết và ứng dụng thực tiễn, độc giả được khuyến khích tham khảo toàn bộ luận văn.