Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ, việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trở thành yêu cầu cấp thiết đối với mỗi quốc gia. Tại Việt Nam, Nghị quyết số 29-NQ/TW của Đảng Cộng sản Việt Nam đã nhấn mạnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Trong đó, đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức của học sinh được xem là trọng tâm. Môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật (GDKT&PL) lớp 10, với nội dung gắn liền thực tiễn và định hướng phát triển năng lực học sinh, đóng vai trò quan trọng trong giáo dục phổ thông.

Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng và xây dựng quy trình sử dụng tình huống trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10 tại các trường Trung học phổ thông (THPT) thành phố Hòa Bình, tỉnh Hòa Bình trong năm học 2022-2023. Qua đó, mục tiêu nhằm nâng cao hiệu quả phương pháp dạy học tình huống, góp phần phát triển năng lực giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 3 trường THPT lớn với tổng số học sinh lớp 10 khoảng 3.386 em và 8 giáo viên dạy môn GDKT&PL. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc áp dụng phương pháp tình huống trong giảng dạy môn học này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết kiến tạo, nhấn mạnh vai trò tích cực của người học trong quá trình tiếp nhận và chiếm lĩnh tri thức thông qua giải quyết các tình huống thực tiễn. Phương pháp dạy học tình huống được xem là một trong những phương pháp dạy học tích cực, giúp học sinh phát triển năng lực tư duy phản biện, sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề.

Hai mô hình nghiên cứu chính được áp dụng gồm:

  1. Mô hình dạy học tình huống: Tình huống được định nghĩa là sự kiện hoặc vấn đề có mâu thuẫn cần giải quyết, có thể là tình huống thực hoặc giả định, được cấu trúc hóa nhằm mục đích dạy học. Phương pháp này đòi hỏi giáo viên xây dựng tình huống phù hợp với nội dung bài học và năng lực nhận thức của học sinh, đồng thời tổ chức các hoạt động thảo luận, phân tích và giải quyết tình huống.

  2. Mô hình phát triển năng lực học sinh: Tập trung vào việc hình thành và phát triển các năng lực như giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề, sáng tạo, điều chỉnh hành vi và phát triển bản thân thông qua các hoạt động học tập dựa trên tình huống.

Các khái niệm chính bao gồm: tình huống trong dạy học, dạy học bằng tình huống, năng lực học sinh, phương pháp dạy học tích cực, và quy trình sử dụng tình huống trong giảng dạy.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Phân tích, tổng hợp các văn kiện của Đảng, Bộ Giáo dục và Đào tạo, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về phương pháp dạy học tình huống và phát triển năng lực học sinh.

  • Phương pháp điều tra xã hội học: Khảo sát 145 học sinh lớp 10 và 8 giáo viên dạy môn GDKT&PL tại 3 trường THPT trên địa bàn thành phố Hòa Bình nhằm đánh giá thực trạng sử dụng tình huống trong dạy học.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thiết kế và thực hiện thực nghiệm quy trình sử dụng tình huống trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10, so sánh kết quả học tập giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.

  • Phương pháp thống kê toán học: Xử lý số liệu khảo sát và thực nghiệm bằng các công cụ thống kê để phân tích, đánh giá kết quả.

Quá trình nghiên cứu diễn ra trong năm học 2022-2023, với cỡ mẫu gồm 145 học sinh và 8 giáo viên được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường THPT trên địa bàn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về phương pháp tình huống: 100% giáo viên khảo sát cho rằng sử dụng tình huống trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10 là cần thiết. Trong đó, 87,5% giáo viên xác định mục đích chính của phương pháp là giúp học sinh lĩnh hội tri thức mới và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

  2. Mức độ sử dụng phương pháp tình huống: Có 44,5% học sinh cho biết phương pháp tình huống được sử dụng thường xuyên trong các tiết học, đứng thứ tư sau các phương pháp thuyết trình (92,8%), đàm thoại (68,6%) và thảo luận (48,4%).

  3. Thái độ học tập của học sinh: Chỉ 21,4% học sinh rất hứng thú với môn học, 19,3% hứng thú, trong khi 11% ít hứng thú và 17,9% không hứng thú. Điều này cho thấy mức độ hứng thú với môn học còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học.

  4. Khó khăn trong sử dụng tình huống: 100% giáo viên cho rằng học sinh còn hạn chế kỹ năng giải quyết tình huống; 87,5% giáo viên gặp khó khăn trong tổ chức chuỗi hoạt động giải quyết tình huống; 75% giáo viên mất nhiều thời gian để thiết kế tình huống và gặp khó khăn do số lượng học sinh đông; 62,5% gặp khó khăn trong điều tiết thời gian hoạt động.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên có nhận thức tích cực về vai trò của phương pháp tình huống trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10, đồng thời đã áp dụng phương pháp này trong giảng dạy với tỷ lệ tương đối cao. Tuy nhiên, mức độ hứng thú của học sinh với môn học còn thấp, phần lớn học sinh chưa thực sự chủ động và tích cực trong các hoạt động học tập, điều này có thể do phương pháp dạy học chưa được vận dụng một cách linh hoạt và hiệu quả.

Khó khăn lớn nhất được ghi nhận là kỹ năng giải quyết tình huống của học sinh còn hạn chế, đồng thời giáo viên gặp nhiều áp lực về thời gian và kỹ năng tổ chức hoạt động. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy việc áp dụng phương pháp tình huống đòi hỏi giáo viên phải có kỹ năng chuyên môn cao, khả năng tổ chức lớp học linh hoạt và sự phối hợp hiệu quả với các phương pháp dạy học khác.

Việc sử dụng tình huống trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10 không chỉ giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn mà còn phát triển các năng lực quan trọng như giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo. Tuy nhiên, để đạt được hiệu quả cao, cần có quy trình sử dụng tình huống khoa học, phù hợp với đặc trưng nội dung môn học và năng lực nhận thức của học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ sử dụng các phương pháp dạy học, bảng phân tích thái độ học tập của học sinh và bảng tổng hợp các khó khăn trong quá trình áp dụng phương pháp tình huống.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến quy trình sử dụng tình huống khoa học: Thiết kế quy trình sử dụng tình huống trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10 phù hợp với đặc trưng nội dung và năng lực học sinh, đảm bảo tính hệ thống và dễ áp dụng. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường THPT triển khai.

  2. Tăng cường bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn nâng cao kỹ năng xây dựng tình huống, tổ chức hoạt động nhóm, điều tiết lớp học và kết hợp linh hoạt phương pháp dạy học. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên sử dụng thành thạo phương pháp tình huống lên trên 80% trong 2 năm tới.

  3. Phát triển kỹ năng giải quyết tình huống cho học sinh: Xây dựng các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ kỹ năng nhằm rèn luyện tư duy phản biện, sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề cho học sinh. Thời gian triển khai từ đầu năm học, do các trường phối hợp với phụ huynh và các tổ chức giáo dục thực hiện.

  4. Cải thiện điều kiện dạy học và tài liệu tham khảo: Đầu tư trang thiết bị, thư viện điện tử, tài liệu học tập đa dạng về kinh tế và pháp luật để hỗ trợ học sinh tiếp cận thông tin chính xác, phong phú. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do nhà trường và các cấp quản lý giáo dục phối hợp thực hiện.

  5. Khuyến khích sự chủ động, tích cực của học sinh: Xây dựng môi trường học tập thân thiện, khuyến khích học sinh tham gia thảo luận, tranh luận và phản biện trong các tiết học tình huống nhằm nâng cao hứng thú và sự chủ động. Giáo viên cần áp dụng linh hoạt các kỹ thuật sư phạm để tạo động lực học tập.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật lớp 10: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phương pháp dạy học tình huống, giúp giáo viên nâng cao kỹ năng xây dựng và tổ chức các hoạt động dạy học tích cực, phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường THPT: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đồng thời triển khai các chính sách đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên, học viên cao học ngành Giáo dục học và Sư phạm: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu, học tập về phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là phương pháp tình huống trong giảng dạy các môn học xã hội.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và các tổ chức phát triển giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích chuyên sâu về việc áp dụng phương pháp tình huống trong dạy học môn GDKT&PL, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo hoặc các dự án phát triển giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học tình huống là gì?
    Phương pháp dạy học tình huống là cách thức giáo viên đưa học sinh vào các hoàn cảnh thực tế hoặc giả định có vấn đề cần giải quyết, nhằm kích thích tư duy, sáng tạo và phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Ví dụ, học sinh được yêu cầu phân tích một tình huống kinh tế thực tế để đưa ra giải pháp phù hợp.

  2. Tại sao nên sử dụng tình huống trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10?
    Sử dụng tình huống giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phát triển kỹ năng tư duy phản biện, giao tiếp và hợp tác. Nó cũng tạo hứng thú học tập và giúp học sinh hình thành năng lực điều chỉnh hành vi phù hợp với pháp luật và đạo đức.

  3. Những khó khăn thường gặp khi áp dụng phương pháp tình huống là gì?
    Khó khăn bao gồm việc thiết kế tình huống phù hợp, thời gian tổ chức hoạt động dài, số lượng học sinh đông gây khó khăn trong quản lý, và hạn chế kỹ năng giải quyết tình huống của học sinh. Giáo viên cần có kỹ năng tổ chức và điều tiết lớp học tốt để khắc phục.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả sử dụng tình huống trong dạy học?
    Cần xây dựng quy trình sử dụng tình huống khoa học, bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên, phát triển kỹ năng giải quyết tình huống cho học sinh, cải thiện điều kiện dạy học và kết hợp linh hoạt với các phương pháp khác như thảo luận, đóng vai.

  5. Phương pháp tình huống có phù hợp với tất cả học sinh không?
    Phương pháp này phù hợp khi được điều chỉnh theo năng lực nhận thức và đặc điểm tâm lý của học sinh. Nếu tình huống quá khó hoặc quá dễ sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả học tập. Do đó, giáo viên cần lựa chọn và thiết kế tình huống phù hợp để phát huy tối đa năng lực của từng học sinh.

Kết luận

  • Phương pháp dạy học tình huống là công cụ hiệu quả giúp phát triển năng lực học sinh môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật lớp 10, đặc biệt trong việc nâng cao kỹ năng giải quyết vấn đề, giao tiếp và sáng tạo.
  • Giáo viên tại các trường THPT thành phố Hòa Bình đã nhận thức đúng đắn và áp dụng phương pháp tình huống trong giảng dạy, tuy nhiên còn gặp nhiều khó khăn về kỹ năng và điều kiện tổ chức.
  • Học sinh có mức độ hứng thú với môn học còn hạn chế, cần tăng cường các hoạt động phát triển kỹ năng và tạo môi trường học tập tích cực.
  • Quy trình sử dụng tình huống khoa học, bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên và phát triển kỹ năng cho học sinh là những giải pháp then chốt để nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai thực hiện quy trình, tổ chức tập huấn cho giáo viên, xây dựng tài liệu hỗ trợ và đánh giá định kỳ hiệu quả áp dụng phương pháp tình huống trong giảng dạy.

Hành động ngay hôm nay để đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện năng lực học sinh môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật lớp 10 tại các trường THPT thành phố Hòa Bình!