Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường tại Việt Nam, doanh nghiệp ngoài quốc doanh (DNNQD) ngày càng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế, chiếm tỷ trọng lớn về số lượng doanh nghiệp và lao động. Tại thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội (BHXH) đối với DNNQD có ý nghĩa thiết yếu nhằm đảm bảo quyền lợi cho người lao động (NLĐ) và sự phát triển bền vững của quỹ BHXH. Giai đoạn 2018-2020, số liệu từ BHXH thị xã Từ Sơn cho thấy tỷ lệ tham gia BHXH của DNNQD còn thấp, tình trạng nợ đọng BHXH diễn ra phổ biến, tỷ lệ hoàn thành kế hoạch thu chưa đạt kỳ vọng, gây ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và an sinh xã hội.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng quản lý thu BHXH đối với DNNQD trên địa bàn thị xã Từ Sơn, phân tích các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả công tác này. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại BHXH thị xã Từ Sơn, sử dụng số liệu thu thập từ năm 2018 đến 2020, đồng thời khảo sát trực tiếp các chủ doanh nghiệp, NLĐ và cán bộ quản lý BHXH. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bắc Ninh, nâng cao tỷ lệ bao phủ BHXH, giảm thiểu nợ đọng và đảm bảo quyền lợi NLĐ trong khu vực DNNQD.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý nhà nước và quản lý tài chính công, đặc biệt tập trung vào quản lý thu BHXH trong khuôn khổ pháp luật Việt Nam. Hai mô hình chính được áp dụng gồm:

  • Mô hình quản lý thu BHXH: Bao gồm các nguyên tắc thu đúng, đủ, kịp thời; tập trung, thống nhất, công bằng và an toàn, hiệu quả. Mô hình này nhấn mạnh vai trò của Nhà nước, cơ quan BHXH, NSDLĐ và NLĐ trong quá trình thu và quản lý quỹ BHXH.

  • Lý thuyết về doanh nghiệp ngoài quốc doanh: Định nghĩa và đặc điểm của DNNQD theo Luật Doanh nghiệp số 59/2020/QH14, nhấn mạnh tính độc lập về vốn và quản lý, mục tiêu lợi nhuận cao, mô hình tổ chức linh hoạt nhưng quy mô nhỏ, dễ bị ảnh hưởng bởi biến động thị trường.

Các khái niệm chính bao gồm: BHXH bắt buộc, quản lý thu BHXH, nợ đọng BHXH, tỷ lệ tham gia BHXH, và các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý thu BHXH như môi trường pháp lý, năng lực quản lý, ý thức tham gia BHXH của doanh nghiệp và NLĐ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ BHXH thị xã Từ Sơn, Phòng Lao động Thương binh và Xã hội, Chi cục Thống kê tỉnh Bắc Ninh, bao gồm dữ liệu về số lượng DNNQD, số lao động, tỷ lệ tham gia BHXH, nợ đọng BHXH giai đoạn 2018-2020. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát phỏng vấn trực tiếp 252 doanh nghiệp, 504 NLĐ và 13 cán bộ quản lý BHXH.

Phương pháp chọn mẫu dựa trên công thức Slovin với sai số 5%, đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ tham gia BHXH, hoàn thành kế hoạch thu, nợ đọng qua các năm. Các bảng biểu và biểu đồ được sử dụng để minh họa kết quả, giúp đánh giá thực trạng và xu hướng quản lý thu BHXH tại địa phương.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ tham gia BHXH của DNNQD còn thấp: Giai đoạn 2018-2020, tỷ lệ DNNQD tham gia BHXH trên địa bàn thị xã Từ Sơn chỉ đạt khoảng 60-65%, trong khi tỷ lệ NLĐ tham gia BHXH trong các doanh nghiệp này dao động từ 40-50%. Điều này cho thấy còn nhiều doanh nghiệp và NLĐ chưa thực hiện đầy đủ nghĩa vụ đóng BHXH.

  2. Tình trạng nợ đọng BHXH phổ biến: Số liệu cho thấy tỷ lệ nợ đọng BHXH chiếm khoảng 15-20% tổng số phải thu hàng năm, với nhiều doanh nghiệp chây ỳ, trốn đóng hoặc đóng không đúng quy định. Nợ đọng kéo dài ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi NLĐ và gây áp lực lên quỹ BHXH.

  3. Hiệu quả quản lý thu chưa cao: Tỷ lệ hoàn thành kế hoạch thu BHXH của BHXH thị xã Từ Sơn chỉ đạt khoảng 75-80% trong giai đoạn nghiên cứu, thấp hơn so với các địa phương khác như huyện Thường Tín (đạt 100%) hay huyện Tiên Lãng (đạt gần 71%). Công tác thanh tra, kiểm tra còn mang tính hình thức, chưa phát huy hiệu quả trong việc xử lý vi phạm.

  4. Yếu tố ảnh hưởng đa dạng: Môi trường pháp lý chưa hoàn chỉnh, mức phạt vi phạm thấp, ý thức tham gia BHXH của doanh nghiệp và NLĐ chưa cao, năng lực cán bộ quản lý còn hạn chế, cùng với sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa các cơ quan liên quan là những nguyên nhân chính làm giảm hiệu quả quản lý thu BHXH.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tỷ lệ tham gia BHXH thấp chủ yếu do đặc điểm của DNNQD với mục tiêu lợi nhuận cao, thường tìm cách giảm chi phí, trong đó có chi phí đóng BHXH. So với các nghiên cứu tại huyện Thường Tín và Tiên Lãng, thị xã Từ Sơn còn nhiều hạn chế trong công tác tuyên truyền và xử lý vi phạm, dẫn đến tình trạng nợ đọng kéo dài. Biểu đồ so sánh tỷ lệ hoàn thành kế hoạch thu qua các năm minh họa rõ sự chênh lệch này.

Năng lực cán bộ quản lý và sự phối hợp liên ngành chưa đồng bộ làm giảm hiệu quả kiểm tra, giám sát. Môi trường pháp lý hiện hành chưa đủ mạnh để răn đe các hành vi trốn đóng, chiếm dụng quỹ BHXH, gây khó khăn trong việc thu hồi nợ. Kết quả khảo sát cho thấy nhiều doanh nghiệp chưa nhận thức đầy đủ về quyền lợi và nghĩa vụ khi tham gia BHXH, trong khi NLĐ cũng thiếu thông tin để bảo vệ quyền lợi của mình.

Việc cải thiện quản lý thu BHXH tại thị xã Từ Sơn không chỉ góp phần đảm bảo an sinh xã hội mà còn thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương, nâng cao uy tín và trách nhiệm của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện chính sách pháp luật và tăng cường chế tài xử phạt: Cần sửa đổi, bổ sung các quy định về mức phạt vi phạm đóng BHXH, đưa các hành vi trốn đóng, chiếm dụng quỹ BHXH vào phạm vi xử lý hình sự nhằm tăng tính răn đe. Thời gian thực hiện: 1-2 năm, chủ thể: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với Quốc hội.

  2. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức: Đẩy mạnh tuyên truyền về quyền lợi, nghĩa vụ BHXH cho doanh nghiệp và NLĐ qua các kênh truyền thông, hội nghị, tập huấn. Thời gian: liên tục hàng năm, chủ thể: BHXH thị xã, Liên đoàn Lao động, các tổ chức chính trị - xã hội.

  3. Nâng cao năng lực cán bộ quản lý BHXH: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ, kỹ năng kiểm tra, giám sát cho cán bộ BHXH nhằm nâng cao hiệu quả quản lý thu. Thời gian: 6-12 tháng, chủ thể: BHXH tỉnh, BHXH thị xã.

  4. Tăng cường phối hợp liên ngành trong quản lý thu BHXH: Thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa BHXH, cơ quan Thuế, Lao động - Thương binh và Xã hội, Công đoàn và các cơ quan liên quan để quản lý đối tượng, kiểm tra, xử lý vi phạm. Thời gian: ngay lập tức và duy trì thường xuyên, chủ thể: UBND thị xã, BHXH thị xã.

  5. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý thu BHXH: Triển khai hệ thống giao dịch điện tử, quản lý dữ liệu doanh nghiệp và NLĐ để nâng cao tính minh bạch, giảm thủ tục hành chính và tăng hiệu quả thu. Thời gian: 1-2 năm, chủ thể: BHXH Việt Nam, BHXH tỉnh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý BHXH các cấp: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để cải tiến công tác quản lý thu BHXH, nâng cao hiệu quả thu và giảm nợ đọng.

  2. Chủ doanh nghiệp ngoài quốc doanh: Hiểu rõ quyền lợi, nghĩa vụ và các quy định pháp luật liên quan đến BHXH, từ đó thực hiện đúng và đầy đủ nghĩa vụ đóng BHXH cho NLĐ.

  3. Người lao động làm việc tại DNNQD: Nắm bắt thông tin về chính sách BHXH, quyền lợi được hưởng, giúp bảo vệ quyền lợi hợp pháp khi tham gia BHXH.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý kinh tế, chính sách công: Tài liệu tham khảo hữu ích cho các nghiên cứu về quản lý nhà nước, chính sách an sinh xã hội và phát triển kinh tế địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao tỷ lệ tham gia BHXH của doanh nghiệp ngoài quốc doanh còn thấp?
    Doanh nghiệp ngoài quốc doanh thường ưu tiên tối đa hóa lợi nhuận, dẫn đến việc cắt giảm chi phí, trong đó có chi phí đóng BHXH. Ngoài ra, nhận thức về pháp luật và quyền lợi BHXH của doanh nghiệp và NLĐ còn hạn chế, gây ra tình trạng trốn đóng hoặc đóng không đầy đủ.

  2. Tình trạng nợ đọng BHXH ảnh hưởng thế nào đến NLĐ?
    Nợ đọng BHXH làm giảm khả năng chi trả các chế độ bảo hiểm cho NLĐ khi gặp rủi ro như ốm đau, thai sản, thất nghiệp hoặc khi nghỉ hưu, gây thiệt hại trực tiếp đến quyền lợi và an sinh của người lao động.

  3. Các biện pháp nào giúp nâng cao hiệu quả quản lý thu BHXH?
    Hoàn thiện chính sách pháp luật, tăng cường tuyên truyền, nâng cao năng lực cán bộ, phối hợp liên ngành chặt chẽ và ứng dụng công nghệ thông tin là những giải pháp thiết thực để nâng cao hiệu quả quản lý thu BHXH.

  4. Vai trò của công tác phối hợp liên ngành trong quản lý thu BHXH là gì?
    Phối hợp liên ngành giúp chia sẻ thông tin, kiểm soát chặt chẽ đối tượng tham gia, phát hiện và xử lý kịp thời các vi phạm, từ đó giảm thiểu nợ đọng và tăng tỷ lệ tham gia BHXH.

  5. Làm thế nào để người lao động bảo vệ quyền lợi BHXH của mình?
    Người lao động cần chủ động tìm hiểu chính sách BHXH, yêu cầu doanh nghiệp thực hiện đầy đủ nghĩa vụ đóng BHXH, đồng thời phối hợp với cơ quan BHXH và tổ chức Công đoàn để giám sát, khiếu nại khi quyền lợi bị xâm phạm.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý thu BHXH đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh, tập trung tại thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh.
  • Thực trạng quản lý thu BHXH còn nhiều hạn chế với tỷ lệ tham gia thấp, nợ đọng cao và hiệu quả quản lý chưa đạt yêu cầu.
  • Các yếu tố ảnh hưởng gồm môi trường pháp lý, năng lực cán bộ, ý thức doanh nghiệp và NLĐ, cùng sự phối hợp liên ngành chưa đồng bộ.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện chính sách, tăng cường tuyên truyền, nâng cao năng lực quản lý, phối hợp liên ngành và ứng dụng công nghệ thông tin.
  • Nghiên cứu là tài liệu tham khảo quan trọng cho cán bộ quản lý BHXH, doanh nghiệp, NLĐ và nhà nghiên cứu, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý thu BHXH và phát triển kinh tế - xã hội địa phương trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao tỷ lệ tham gia BHXH, giảm nợ đọng và bảo đảm quyền lợi NLĐ, góp phần xây dựng hệ thống an sinh xã hội bền vững.