Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu và sự phát triển mạnh mẽ của thương mại quốc tế, quản lý rủi ro trong thủ tục hải quan điện tử trở thành một yếu tố then chốt nhằm cân bằng giữa tạo thuận lợi thương mại và kiểm soát chặt chẽ tuân thủ pháp luật. Tại Cục Hải quan thành phố Cần Thơ, thủ tục hải quan điện tử VNACCS/VCIS được triển khai từ năm 2016 đến 2018, với mục tiêu nâng cao hiệu quả quản lý, giảm thiểu thủ tục hành chính và rút ngắn thời gian thông quan hàng hóa xuất nhập khẩu (XNK). Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý rủi ro.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung đánh giá thực trạng quản lý rủi ro trong thủ tục hải quan điện tử VNACCS/VCIS tại Cục Hải quan thành phố Cần Thơ, nhận diện các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp hoàn thiện. Phạm vi nghiên cứu bao gồm dữ liệu thu thập từ năm 2016 đến 2018, tập trung vào hàng hóa xuất nhập khẩu trên địa bàn quản lý gồm thành phố Cần Thơ và 4 tỉnh lân cận: Sóc Trăng, Hậu Giang, Vĩnh Long, Trà Vinh.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao năng lực quản lý của cơ quan hải quan, góp phần giảm áp lực công việc, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp và đảm bảo kiểm soát hiệu quả các rủi ro trong hoạt động xuất nhập khẩu. Kết quả nghiên cứu cũng hỗ trợ xây dựng chính sách phù hợp nhằm phát huy hiệu quả quản lý rủi ro trong thủ tục hải quan điện tử tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý rủi ro trong lĩnh vực hải quan, bao gồm:

  • Khái niệm rủi ro và quản lý rủi ro: Rủi ro được định nghĩa là nguy cơ không tuân thủ pháp luật hải quan, quản lý rủi ro là hệ thống các biện pháp nhằm xác định, đánh giá và phân loại mức độ rủi ro để phân bổ nguồn lực kiểm soát hiệu quả.

  • Tiêu chí quản lý rủi ro: Bao gồm tiêu chí quy định, phân tích, tính điểm và lựa chọn ngẫu nhiên, giúp đánh giá mức độ rủi ro của doanh nghiệp và lô hàng, từ đó quyết định hình thức kiểm tra phù hợp.

  • Quy trình quản lý rủi ro: Gồm các bước thu thập thông tin, xác định rủi ro, phân tích, đánh giá, xử lý và theo dõi đánh giá lại, đảm bảo quản lý rủi ro được thực hiện một cách hệ thống và hiệu quả.

  • Nguyên tắc quản lý rủi ro: Tập trung vào phòng ngừa, phát hiện kịp thời vi phạm, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp tuân thủ pháp luật, ưu tiên kiểm tra các rủi ro cao và miễn trách nhiệm cá nhân khi công chức thực hiện đúng quy định.

  • Các yếu tố tác động: Bao gồm yếu tố Nhà nước, pháp luật quốc tế (WTO, APEC, ASEAN), cơ quan hải quan, doanh nghiệp, hàng hóa và thị trường thế giới.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định tính và định lượng với các bước cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu thứ cấp từ báo cáo, văn bản pháp luật, tài liệu ngành hải quan và dữ liệu sơ cấp qua phỏng vấn chuyên gia, thảo luận nhóm chuyên sâu tại Cục Hải quan thành phố Cần Thơ.

  • Phương pháp phân tích: Áp dụng phương pháp thống kê mô tả để đánh giá thực trạng, phương pháp so sánh để nhận diện các yếu tố ảnh hưởng, kết hợp phân tích tổng hợp và diễn dịch quy nạp để đề xuất giải pháp.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Phỏng vấn 10 lãnh đạo cấp Cục và phòng ban, 11 công chức thuộc Tổ Quản lý rủi ro, đảm bảo đại diện cho các cấp quản lý và thực thi nghiệp vụ.

  • Timeline nghiên cứu: Dữ liệu thu thập và phân tích trong giai đoạn 2016-2018, nghiên cứu hoàn thành năm 2019.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khách quan, khoa học và phù hợp với đặc thù ngành hải quan, giúp đánh giá toàn diện thực trạng và đề xuất giải pháp khả thi.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng áp dụng quản lý rủi ro: Tỷ lệ công chức được đào tạo về quản lý rủi ro chiếm khoảng 60%, tuy nhiên kiến thức và kỹ năng chưa đồng đều. Hệ thống phần mềm VNACCS/VCIS hoạt động chưa ổn định, gây ảnh hưởng đến hiệu quả xử lý tờ khai. Tỷ lệ tờ khai luồng xanh chiếm khoảng 70%, giúp rút ngắn thời gian thông quan trung bình từ 1-3 giây, trong khi luồng vàng và đỏ mất nhiều thời gian hơn do kiểm tra chi tiết.

  2. Yếu tố pháp lý và tổ chức: Các văn bản quy phạm pháp luật còn chồng chéo, thay đổi thường xuyên gây khó khăn cho công tác quản lý rủi ro. Cơ cấu tổ chức bộ máy quản lý rủi ro chưa đồng bộ, phân cấp chưa rõ ràng, dẫn đến việc phối hợp giữa các đơn vị chưa hiệu quả.

  3. Nguồn nhân lực và thái độ công chức: Khoảng 38% công chức có thái độ làm việc cầm chừng, ngại học tập nâng cao trình độ, trông chờ luân chuyển công tác. Trình độ chuyên môn đại học trở lên chiếm trên 90%, nhưng kỹ năng thực tiễn về quản lý rủi ro còn hạn chế.

  4. Thu thập và xử lý thông tin: Nguồn thông tin phục vụ quản lý rủi ro thiếu chuẩn xác và đồng bộ, ảnh hưởng đến việc phân tích, đánh giá rủi ro. Hệ thống phần mềm chưa tích hợp đầy đủ các nguồn dữ liệu từ các Bộ, ngành liên quan.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế trên xuất phát từ sự thiếu đồng bộ trong hệ thống pháp luật, hạn chế về nguồn nhân lực và cơ sở vật chất kỹ thuật. So sánh với kinh nghiệm của Hải quan Nhật Bản và Thái Lan, nơi áp dụng quản lý rủi ro dựa trên hệ thống thông tin hiện đại và đội ngũ công chức được đào tạo bài bản, Cục Hải quan thành phố Cần Thơ còn nhiều điểm cần cải thiện.

Việc áp dụng quản lý rủi ro giúp tập trung nguồn lực kiểm soát các đối tượng có rủi ro cao, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp tuân thủ pháp luật, giảm thiểu thủ tục hành chính và thời gian thông quan. Tuy nhiên, hiệu quả chưa cao do các yếu tố nội tại và khách quan chưa được giải quyết triệt để.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ tờ khai theo luồng xanh, vàng, đỏ qua các năm 2016-2018, bảng thống kê trình độ và thái độ công chức, cũng như sơ đồ quy trình quản lý rủi ro hiện tại và các điểm nghẽn trong tổ chức.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức bộ máy quản lý rủi ro: Rà soát, hoàn thiện cơ cấu tổ chức, phân cấp rõ ràng trách nhiệm quản lý rủi ro tại các phòng ban và chi cục trực thuộc. Thiết lập cơ chế phối hợp liên ngành hiệu quả, đảm bảo luồng thông tin thông suốt. Thời gian thực hiện: 12 tháng; Chủ thể: Ban lãnh đạo Cục Hải quan.

  2. Nâng cao năng lực công chức: Tổ chức đào tạo chuyên sâu về quản lý rủi ro, kỹ năng sử dụng hệ thống VNACCS/VCIS và cập nhật pháp luật mới. Khuyến khích thái độ tích cực, trách nhiệm trong công việc. Mục tiêu tăng tỷ lệ công chức đạt chuẩn kỹ năng lên 85% trong 2 năm; Chủ thể: Phòng Tổ chức cán bộ - Thanh tra.

  3. Đầu tư công nghệ thông tin: Nâng cấp hệ thống phần mềm, tích hợp dữ liệu từ các Bộ, ngành liên quan để đảm bảo tính chính xác, đồng bộ thông tin phục vụ phân tích rủi ro. Thời gian thực hiện: 18 tháng; Chủ thể: Phòng Nghiệp vụ phối hợp với Tổng cục Hải quan.

  4. Hoàn thiện hệ thống pháp luật và tuyên truyền: Đề xuất sửa đổi, bổ sung các văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến quản lý rủi ro, giảm chồng chéo, tăng tính ổn định. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức pháp luật cho cộng đồng doanh nghiệp. Chủ thể: Cục Hải quan phối hợp Bộ Tài chính, Bộ Công Thương; Thời gian: 24 tháng.

  5. Tăng cường kiểm tra sau thông quan: Đẩy mạnh công tác kiểm tra, giám sát sau thông quan nhằm phát hiện kịp thời các vi phạm, từ đó điều chỉnh tiêu chí quản lý rủi ro phù hợp. Chủ thể: Chi cục Kiểm tra sau thông quan; Thời gian: liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo và cán bộ Cục Hải quan các địa phương: Nghiên cứu giúp hiểu rõ thực trạng, các yếu tố ảnh hưởng và giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro trong thủ tục hải quan điện tử, từ đó áp dụng phù hợp tại đơn vị mình.

  2. Nhà hoạch định chính sách ngành hải quan và Bộ Tài chính: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng, hoàn thiện chính sách, pháp luật liên quan đến quản lý rủi ro và hiện đại hóa thủ tục hải quan.

  3. Doanh nghiệp xuất nhập khẩu và hiệp hội doanh nghiệp: Hiểu rõ quy trình, tiêu chí quản lý rủi ro, từ đó nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật, giảm thiểu rủi ro trong hoạt động xuất nhập khẩu.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kinh tế, quản lý công: Tài liệu tham khảo quý giá về quản lý rủi ro trong lĩnh vực hải quan, phương pháp nghiên cứu và phân tích thực trạng tại một đơn vị cụ thể.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý rủi ro trong thủ tục hải quan điện tử là gì?
    Quản lý rủi ro là hệ thống các biện pháp nhằm xác định, đánh giá và phân loại mức độ rủi ro trong hoạt động hải quan để tập trung nguồn lực kiểm soát hiệu quả, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp và đảm bảo tuân thủ pháp luật. Ví dụ, tờ khai có rủi ro cao sẽ được kiểm tra kỹ hơn.

  2. VNACCS/VCIS có vai trò gì trong quản lý rủi ro?
    VNACCS/VCIS là hệ thống thông quan tự động giúp phân luồng tờ khai theo mức độ rủi ro (xanh, vàng, đỏ), rút ngắn thời gian thông quan và hỗ trợ công chức hải quan trong việc phân tích, đánh giá rủi ro dựa trên dữ liệu điện tử.

  3. Những yếu tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý rủi ro tại Cục Hải quan Cần Thơ?
    Bao gồm hệ thống pháp luật còn chồng chéo, nguồn nhân lực chưa đồng đều về trình độ và thái độ, hệ thống công nghệ thông tin chưa hoàn thiện, và thiếu đồng bộ trong thu thập, xử lý thông tin.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực công chức trong quản lý rủi ro?
    Thông qua đào tạo chuyên sâu, bồi dưỡng kỹ năng sử dụng hệ thống công nghệ thông tin, cập nhật kiến thức pháp luật và khuyến khích thái độ làm việc tích cực, trách nhiệm.

  5. Tại sao cần tăng cường kiểm tra sau thông quan?
    Kiểm tra sau thông quan giúp phát hiện các vi phạm không được phát hiện trong quá trình thông quan, từ đó điều chỉnh tiêu chí quản lý rủi ro, nâng cao hiệu quả kiểm soát và giảm thiểu rủi ro trong tương lai.

Kết luận

  • Quản lý rủi ro trong thủ tục hải quan điện tử VNACCS/VCIS tại Cục Hải quan thành phố Cần Thơ đã đạt được một số kết quả tích cực nhưng còn nhiều hạn chế về pháp lý, nguồn nhân lực và công nghệ.
  • Hệ thống tiêu chí quản lý rủi ro và quy trình thực hiện cơ bản phù hợp nhưng cần hoàn thiện để nâng cao hiệu quả kiểm soát và tạo thuận lợi cho doanh nghiệp.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp trọng tâm về tổ chức bộ máy, nâng cao năng lực công chức, đầu tư công nghệ thông tin, hoàn thiện pháp luật và tăng cường kiểm tra sau thông quan.
  • Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng làm cơ sở cho các đơn vị hải quan khác trong việc cải tiến công tác quản lý rủi ro.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả định kỳ và mở rộng nghiên cứu định lượng để tăng tính thuyết phục.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro tại Cục Hải quan thành phố Cần Thơ, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế vùng và quốc gia!