Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế tri thức, ngành Giáo dục và Đào tạo Việt Nam đặt ra yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện nhằm phát triển phẩm chất và năng lực người học. Hoạt động dạy học trải nghiệm được xem là phương thức giáo dục hiệu quả, góp phần phát triển toàn diện nhân cách học sinh. Môn Tự nhiên và Xã hội, được giảng dạy từ lớp 1 đến lớp 3 ở cấp tiểu học, là môn học bắt buộc với nội dung đa dạng gồm 6 chủ đề chính: Gia đình, Trường học, Cộng đồng địa phương, Thực vật và động vật, Con người và sức khỏe, Trái Đất và bầu trời.

Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng quản lý dạy học trải nghiệm môn Tự nhiên và Xã hội tại 8 trường tiểu học huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang, với tổng số 340 khách thể gồm 40 cán bộ quản lý, 150 giáo viên và 150 học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng, nhận diện các hạn chế và đề xuất biện pháp quản lý hiệu quả nhằm nâng cao chất lượng dạy học trải nghiệm môn học này. Thời gian khảo sát tập trung trong năm học 2019-2020, địa bàn nghiên cứu là huyện Lục Nam với đặc điểm kinh tế - xã hội đa dạng, dân số khoảng 218.000 người, trong đó 13% là dân tộc thiểu số.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục, đặc biệt là hiệu trưởng các trường tiểu học, trong việc tổ chức và quản lý hoạt động dạy học trải nghiệm, góp phần phát triển năng lực học sinh, nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học tại địa phương. Các chỉ số như tỷ lệ huy động học sinh vào lớp 1 đạt 100%, tỷ lệ duy trì sĩ số 99,9% và chất lượng giáo dục đại trà có xu hướng tăng đều cho thấy tiềm năng phát triển của hệ thống giáo dục tại huyện Lục Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết giáo dục và quản lý giáo dục hiện đại, trong đó nổi bật là lý thuyết học từ trải nghiệm của David A. Kolb, nhấn mạnh việc học tập thông qua chuyển hóa kinh nghiệm thực tiễn có định hướng. Lý thuyết này cho rằng trải nghiệm có vai trò quan trọng trong việc phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh, không chỉ đơn thuần là tiếp nhận kiến thức.

Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng các quan điểm quản lý giáo dục của các tác giả như Karl Marx, Taylor, Nguyễn Ngọc Quang và Đặng Vũ Hoạt, tập trung vào quản lý như một quá trình có mục đích, có kế hoạch và có hệ thống nhằm đạt được mục tiêu giáo dục. Quản lý dạy học trải nghiệm được hiểu là sự tác động có định hướng của hiệu trưởng đến giáo viên và học sinh nhằm đảm bảo thực hiện hiệu quả các hoạt động dạy học trải nghiệm môn Tự nhiên và Xã hội.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Dạy học trải nghiệm: Phương thức dạy học trong đó học sinh trực tiếp tham gia hoạt động thực tiễn dưới sự hướng dẫn của giáo viên để lĩnh hội kiến thức và phát triển năng lực.
  • Quản lý dạy học trải nghiệm: Quá trình lập kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra các hoạt động dạy học trải nghiệm nhằm đạt mục tiêu giáo dục.
  • Năng lực dạy học trải nghiệm của giáo viên: Bao gồm kỹ năng tổ chức, hướng dẫn, điều khiển hoạt động, khả năng sáng tạo và vận dụng phương pháp dạy học tích cực.
  • Chức năng quản lý của hiệu trưởng: Lập kế hoạch, tổ chức thực hiện, chỉ đạo và kiểm tra, đánh giá hoạt động dạy học trải nghiệm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Dữ liệu thứ cấp từ các văn bản pháp luật, chương trình giáo dục phổ thông mới, các tài liệu nghiên cứu trong và ngoài nước.
    • Dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát thực địa tại 8 trường tiểu học huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu:

    • Quan sát trực tiếp các hoạt động dạy học trải nghiệm.
    • Điều tra bằng phiếu hỏi với 340 khách thể gồm cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh.
    • Phỏng vấn sâu cán bộ quản lý và giáo viên.
    • Thu thập ý kiến chuyên gia và tổng kết kinh nghiệm thực tiễn.

  • Phương pháp phân tích:

    • Sử dụng phần mềm thống kê để xử lý số liệu định lượng.
    • Tính tỷ lệ phần trăm, điểm trung bình đánh giá mức độ quan trọng, hiệu quả các hoạt động.
    • Phân tích định tính từ phỏng vấn và quan sát để làm rõ nguyên nhân và đề xuất giải pháp.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu:

    • Tổng số 340 người, trong đó 40 cán bộ quản lý, 150 giáo viên và 150 học sinh.
    • Lựa chọn 8 trường tiểu học đại diện cho các xã, thị trấn trong huyện Lục Nam.

  • Timeline nghiên cứu:

    • Nghiên cứu diễn ra trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn khảo sát, thu thập và xử lý dữ liệu, phân tích kết quả và đề xuất biện pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về tầm quan trọng của dạy học trải nghiệm:

    • 85% cán bộ quản lý và 78% giáo viên đánh giá cao vai trò của dạy học trải nghiệm môn Tự nhiên và Xã hội trong phát triển năng lực học sinh.
    • Tuy nhiên, 22% giáo viên cho rằng còn thiếu sự hiểu biết sâu sắc về phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm.

  2. Thực trạng nội dung và phương pháp dạy học trải nghiệm:

    • 70% giáo viên áp dụng các phương pháp như giải quyết vấn đề, sắm vai, trò chơi và làm việc nhóm trong dạy học trải nghiệm.
    • 30% còn lại chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống, ít đổi mới.
    • Hình thức tổ chức chủ yếu là thực hành (65%), tham quan dã ngoại (40%), thí nghiệm (25%), trong khi hình thức học theo dự án còn hạn chế (15%).

  3. Quản lý và tổ chức dạy học trải nghiệm:

    • 75% hiệu trưởng đã xây dựng kế hoạch dạy học trải nghiệm phù hợp với điều kiện nhà trường.
    • Tuy nhiên, chỉ 60% trường có cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường.
    • Việc kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học trải nghiệm còn chưa thường xuyên và chưa có tiêu chí đánh giá rõ ràng.

  4. Yếu tố ảnh hưởng đến quản lý dạy học trải nghiệm:

    • Yếu tố chủ quan như năng lực quản lý của hiệu trưởng và năng lực dạy học trải nghiệm của giáo viên được đánh giá là ảnh hưởng lớn nhất (điểm trung bình 2,8/3).
    • Yếu tố khách quan như cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ dạy học trải nghiệm còn hạn chế, chỉ đạt mức trung bình (2,1/3).
    • Sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng chưa đồng bộ, ảnh hưởng đến hiệu quả tổ chức hoạt động trải nghiệm.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về dạy học trải nghiệm môn Tự nhiên và Xã hội đã được nâng cao, phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục phổ thông. Tuy nhiên, việc áp dụng các phương pháp dạy học trải nghiệm còn chưa đồng đều, một số giáo viên chưa đủ kỹ năng tổ chức hoạt động sáng tạo, dẫn đến hiệu quả chưa cao.

So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với thực trạng chung về việc triển khai dạy học trải nghiệm còn nhiều khó khăn do hạn chế về năng lực giáo viên và điều kiện cơ sở vật chất. Việc tổ chức các hình thức học theo dự án và thí nghiệm còn ít được áp dụng, trong khi đây là những hình thức giúp phát triển năng lực tư duy và sáng tạo của học sinh hiệu quả hơn.

Quản lý dạy học trải nghiệm của hiệu trưởng đóng vai trò then chốt trong việc xây dựng kế hoạch, tổ chức và kiểm tra đánh giá. Tuy nhiên, sự thiếu đồng bộ trong phối hợp các lực lượng giáo dục và hạn chế về nguồn lực vật chất đã ảnh hưởng đến chất lượng quản lý. Các biểu đồ thể hiện tỷ lệ áp dụng phương pháp dạy học, mức độ phối hợp và đánh giá kết quả sẽ minh họa rõ nét các phát hiện này.

Những hạn chế này cho thấy cần có các biện pháp nâng cao năng lực quản lý và chuyên môn cho hiệu trưởng, giáo viên, đồng thời tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng năng lực dạy học trải nghiệm cho giáo viên

    • Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học trải nghiệm, kỹ năng tổ chức hoạt động sáng tạo.
    • Mục tiêu: 100% giáo viên tiểu học huyện Lục Nam được bồi dưỡng trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trung tâm bồi dưỡng chuyên môn.

  2. Xây dựng và hoàn thiện kế hoạch quản lý dạy học trải nghiệm

    • Hiệu trưởng các trường cần xây dựng kế hoạch chi tiết, phù hợp với điều kiện thực tế, có lộ trình cụ thể theo năm học.
    • Mục tiêu: 100% trường có kế hoạch quản lý dạy học trải nghiệm được phê duyệt và triển khai hiệu quả.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu nhà trường, Phòng GD&ĐT.

  3. Phát triển cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ dạy học trải nghiệm

    • Huy động nguồn lực từ ngân sách nhà nước, xã hội hóa giáo dục để đầu tư phòng thực hành, thiết bị thí nghiệm, tài liệu học tập.
    • Mục tiêu: Tăng 30% số phòng học chức năng và thiết bị dạy học trải nghiệm trong 2 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Phòng GD&ĐT, Ban giám hiệu trường.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng

    • Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ, tổ chức các hoạt động trải nghiệm gắn kết với thực tiễn địa phương.
    • Mục tiêu: 80% trường có chương trình phối hợp hoạt động trải nghiệm với gia đình và cộng đồng trong 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Hiệu trưởng, Ban đại diện cha mẹ học sinh, các tổ chức xã hội địa phương.

  5. Đổi mới công tác kiểm tra, đánh giá dạy học trải nghiệm

    • Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá kết quả dạy học trải nghiệm rõ ràng, phù hợp với từng chủ đề môn học.
    • Mục tiêu: 100% trường áp dụng tiêu chí đánh giá mới trong 1 năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng GD&ĐT, Ban giám hiệu, tổ chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Hiệu trưởng các trường tiểu học

    • Lợi ích: Nắm bắt các biện pháp quản lý dạy học trải nghiệm hiệu quả, xây dựng kế hoạch và tổ chức hoạt động phù hợp với điều kiện nhà trường.
    • Use case: Áp dụng các giải pháp nâng cao năng lực quản lý, phối hợp các lực lượng giáo dục.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục cấp huyện, phòng GD&ĐT

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến dạy học trải nghiệm, từ đó xây dựng chính sách hỗ trợ và bồi dưỡng đội ngũ giáo viên.
    • Use case: Lập kế hoạch đào tạo, phân bổ nguồn lực và giám sát chất lượng dạy học trải nghiệm.

  3. Giáo viên tiểu học môn Tự nhiên và Xã hội

    • Lợi ích: Nâng cao nhận thức và kỹ năng tổ chức dạy học trải nghiệm, áp dụng các phương pháp và hình thức tổ chức đa dạng.
    • Use case: Thiết kế bài giảng, tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo, đánh giá kết quả học sinh.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục, Giáo dục tiểu học

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn về quản lý dạy học trải nghiệm.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, hoặc áp dụng trong giảng dạy và quản lý giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học trải nghiệm môn Tự nhiên và Xã hội là gì?
    Dạy học trải nghiệm là phương pháp giáo dục trong đó học sinh trực tiếp tham gia các hoạt động thực tiễn dưới sự hướng dẫn của giáo viên để lĩnh hội kiến thức và phát triển năng lực. Ví dụ, học sinh tham quan, thí nghiệm hoặc làm việc nhóm để hiểu về môi trường sống.

  2. Vai trò của hiệu trưởng trong quản lý dạy học trải nghiệm như thế nào?
    Hiệu trưởng chịu trách nhiệm lập kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra hoạt động dạy học trải nghiệm, đồng thời phối hợp các lực lượng giáo dục và huy động nguồn lực để đảm bảo hiệu quả. Ví dụ, hiệu trưởng xây dựng kế hoạch bồi dưỡng giáo viên và đầu tư trang thiết bị.

  3. Những phương pháp dạy học trải nghiệm phổ biến hiện nay?
    Các phương pháp gồm giải quyết vấn đề, sắm vai, trò chơi, làm việc nhóm. Ví dụ, giáo viên sử dụng trò chơi “Xếp hình gia đình” để củng cố kiến thức về mối quan hệ họ hàng.

  4. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiệu quả quản lý dạy học trải nghiệm?
    Năng lực quản lý của hiệu trưởng và năng lực dạy học trải nghiệm của giáo viên là yếu tố chủ quan quan trọng nhất, bên cạnh điều kiện cơ sở vật chất và sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả dạy học trải nghiệm?
    Cần xây dựng tiêu chí đánh giá rõ ràng, bao gồm đánh giá quá trình và kết quả học tập của học sinh, dựa trên sự tham gia, thái độ, kỹ năng và kiến thức đạt được. Ví dụ, sử dụng phiếu đánh giá của giáo viên và phản hồi của học sinh sau hoạt động trải nghiệm.

Kết luận

  • Dạy học trải nghiệm môn Tự nhiên và Xã hội là phương thức giáo dục hiệu quả, góp phần phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực học sinh tiểu học.
  • Thực trạng quản lý dạy học trải nghiệm tại huyện Lục Nam còn nhiều hạn chế do năng lực quản lý và dạy học của cán bộ, giáo viên chưa đồng đều, cơ sở vật chất còn thiếu thốn.
  • Các yếu tố khách quan và chủ quan đều ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý, trong đó năng lực của hiệu trưởng và giáo viên là then chốt.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý đồng bộ, bao gồm bồi dưỡng năng lực, xây dựng kế hoạch, phát triển cơ sở vật chất, phối hợp các lực lượng và đổi mới công tác kiểm tra, đánh giá.
  • Tiếp tục triển khai nghiên cứu, đánh giá hiệu quả các biện pháp đề xuất trong các năm học tiếp theo để hoàn thiện mô hình quản lý dạy học trải nghiệm phù hợp với điều kiện địa phương.

Call-to-action: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên tiểu học được khuyến khích áp dụng các biện pháp quản lý và phương pháp dạy học trải nghiệm được đề xuất nhằm nâng cao chất lượng giáo dục, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, chia sẻ kinh nghiệm để phát triển bền vững hoạt động dạy học trải nghiệm tại địa phương.