Phương Pháp Lập Kế Hoạch Quản Lý Rừng Cộng Đồng Tại Làng Đê Tar, Gia Lai

Quản lý rừng cộng đồng không chỉ đơn thuần là bảo tồn rừng mà còn là công cụ quan trọng để phát triển kinh tế - xã hội địa phương, đặc biệt là ở các vùng có đông đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống. QLRCD góp phần tạo ra sinh kế bền vững, giảm nghèo và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân. Bên cạnh đó, nó còn giúp bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống gắn liền với rừng của cộng đồng, tăng cường sự gắn kết cộng đồng và nâng cao ý thức trách nhiệm trong bảo vệ tài nguyên. Thực tế ở Việt Nam, quản lý rừng cộng đồng ở các vùng cao và các định chế của nó đã tồn tại khách quan trong tiến trình quản lý sử dụng tài nguyên thiên nhiên của các cộng đồng dân tộc thiểu số.

Tại Gia Lai, hoạt động lâm nghiệp ở cơ sở chưa có phương pháp tiếp cận thích hợp, vai trò của cộng đồng, người dân trong quản lý kinh doanh rừng chưa được coi trọng. Cộng đồng dân tộc thiểu số thay vì sử dụng luật tục, truyền thống để bảo vệ và phát triển rừng thì lại đứng ngoài cuộc vì rừng chưa mang lại lợi ích cho cộng đồng. Điều này đã làm mất đi một nguồn lực quan trọng trong phát triển rừng bền vững ở vùng cao. Cộng đồng còn có những kiến thức kinh nghiệm về sinh thái, kỹ thuật, nhân văn trong quản lý sử dụng rừng, tuy nhiên trải qua các thời kỳ hệ thống kiến thức bản địa, sinh thái địa phương cũng đang dần bị mai một, năng lực tự quản của các cộng đồng đang giảm sút.

Các phương pháp điều tra rừng truyền thống thường đòi hỏi kiến thức chuyên môn sâu rộng, kỹ năng sử dụng các công cụ đo đạc phức tạp, phân tích số liệu thống kê. Điều này gây khó khăn cho cộng đồng dân tộc thiểu số, vốn có trình độ học vấn hạn chế và ít kinh nghiệm trong lĩnh vực lâm nghiệp. Hơn nữa, các phương pháp này thường tập trung vào việc đánh giá trữ lượng gỗ, bỏ qua các giá trị khác của rừng như lâm sản ngoài gỗ, đa dạng sinh học, các dịch vụ hệ sinh thái.

Các quy phạm hiện hành thường không đề cập đến phương thức quản lý rừng đa tác dụng, đa chức năng, sử dụng kiến thức bản địa. Trong khi đó, nhu cầu sử dụng rừng của các dân tộc thiểu số vùng cao lại đa dạng và không chỉ tập trung vào sản phẩm gỗ. Họ còn cần các lâm sản ngoài gỗ như măng, nấm, dược liệu, các sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Việc quản lý rừng cần phải cân bằng giữa các mục tiêu khai thác gỗ, bảo tồn đa dạng sinh học, phát triển du lịch sinh thái và đáp ứng nhu cầu của cộng đồng.

Năng lực của cộng đồng trong lập kế hoạch còn hạn chế, đặc biệt là trong việc phân tích tình hình, xác định mục tiêu, xây dựng các hoạt động cụ thể và đánh giá hiệu quả của kế hoạch. Sự tham gia của cộng đồng cần được tăng cường thông qua các hoạt động đào tạo, tập huấn, hỗ trợ kỹ thuật, giúp họ nâng cao kiến thức và kỹ năng trong quản lý rừng.

Việc phân chia lô rừng, đặt tên và đo đếm diện tích là bước đầu tiên trong quá trình thẩm định tài nguyên rừng. Cần có sự tham gia của cộng đồng trong việc xác định ranh giới các lô rừng dựa trên các đặc điểm tự nhiên, địa hình hoặc các khu vực sử dụng truyền thống. Việc đặt tên lô rừng có ý nghĩa quan trọng trong việc gắn kết cộng đồng với rừng, tạo cảm giác sở hữu và trách nhiệm. Diện tích các lô rừng cần được đo đạc chính xác bằng các công cụ phù hợp, kết hợp giữa phương pháp truyền thống và hiện đại.

Sau khi phân chia lô rừng, cần tiến hành mô tả chi tiết về các đặc điểm của từng lô, bao gồm loại rừng, trữ lượng gỗ, thành phần loài, độ tuổi cây, tình trạng sâu bệnh hại, các loại lâm sản ngoài gỗ. Dựa trên các thông tin này, cộng đồng sẽ cùng nhau xác định mục tiêu quản lý cho từng lô rừng, ví dụ như khai thác gỗ, bảo tồn đa dạng sinh học, phát triển du lịch sinh thái hoặc kết hợp nhiều mục tiêu khác nhau.

Việc điều tra rừng cần có sự tham gia tích cực của người dân địa phương, những người có kiến thức sâu rộng về rừng và các loài cây. Cần sử dụng các phương pháp điều tra đơn giản, dễ hiểu và phù hợp với trình độ của người dân, ví dụ như phỏng vấn, quan sát thực địa, đánh giá nhanh nông thôn (RRA) hoặc đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA). Các thông tin thu thập được cần được ghi chép cẩn thận, sử dụng các hình ảnh, sơ đồ minh họa để dễ dàng trình bày và phân tích.

Nhu cầu lâm sản của cộng đồng cần được đánh giá một cách toàn diện, bao gồm nhu cầu về gỗ (xây dựng nhà cửa, làm đồ dùng), củi (đun nấu), lâm sản ngoài gỗ (măng, nấm, dược liệu), các sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Cần thu thập thông tin về số lượng, chủng loại lâm sản cần thiết, nguồn cung cấp hiện tại, giá cả và các vấn đề liên quan đến tiếp cận lâm sản.

Sau khi đánh giá nhu cầu lâm sản, cần so sánh với khả năng cung cấp của các lô rừng. Cần xem xét trữ lượng gỗ, khả năng tái sinh, tốc độ tăng trưởng của rừng, các quy định về khai thác và bảo vệ rừng. Nếu nhu cầu vượt quá khả năng cung cấp, cần có các giải pháp để điều chỉnh, ví dụ như khai thác hợp lý, trồng bổ sung, sử dụng các nguồn lâm sản thay thế.

Kế hoạch phát triển rừng 5 năm cần bao gồm các hoạt động cụ thể để đáp ứng nhu cầu lâm sản của cộng đồng và bảo vệ, phát triển rừng một cách bền vững. Các hoạt động này có thể bao gồm khai thác gỗ, trồng rừng, chăm sóc rừng, bảo vệ rừng, phát triển lâm sản ngoài gỗ, du lịch sinh thái và các hoạt động khác. Kế hoạch cần được xây dựng dựa trên sự tham gia của cộng đồng, có sự hỗ trợ của các chuyên gia và được phê duyệt bởi các cơ quan chức năng.

Cần xây dựng các quy ước, quy định rõ ràng về quyền lợi và trách nhiệm của cộng đồng trong quản lý rừng. Quy ước này cần được xây dựng dựa trên sự đồng thuận của cộng đồng, phù hợp với luật pháp và các quy định hiện hành. Quyền lợi của cộng đồng có thể bao gồm quyền khai thác gỗ, lâm sản ngoài gỗ, quyền sử dụng đất rừng, quyền hưởng các dịch vụ hệ sinh thái. Trách nhiệm của cộng đồng có thể bao gồm trách nhiệm bảo vệ rừng, trồng rừng, chăm sóc rừng, phòng cháy chữa cháy rừng.

Cần đánh giá khả năng tiếp cận của cộng đồng với các nguồn lực và thông tin cần thiết để thực hiện kế hoạch quản lý rừng. Đánh giá tính khả thi về mặt kinh tế, xã hội và môi trường của kế hoạch. Cần đảm bảo rằng kế hoạch phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương, có khả năng mang lại lợi ích kinh tế cho cộng đồng, không gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường và được sự ủng hộ của các bên liên quan.

Hệ thống hóa tiến trình lập kế hoạch có sự tham gia và tổng hợp các giải pháp về tiếp cận, kỹ thuật, tổ chức thể chế. Điều này đảm bảo kế hoạch được xây dựng một cách khoa học, toàn diện và phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan, bao gồm cộng đồng, các cơ quan chức năng, các tổ chức phi chính phủ và các chuyên gia.

Cần tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong tất cả các giai đoạn của quá trình lập kế hoạch và thực hiện kế hoạch quản lý rừng. Cần tạo điều kiện để cộng đồng được tiếp cận thông tin, tham gia vào quá trình ra quyết định, được hưởng lợi một cách công bằng và hợp lý từ việc quản lý và sử dụng rừng.

Cần tăng cường hỗ trợ kỹ thuật cho cộng đồng trong việc điều tra, đánh giá tài nguyên rừng, lập kế hoạch, thực hiện kế hoạch và giám sát, đánh giá hiệu quả của kế hoạch. Cần nâng cao năng lực cho cán bộ địa phương và các thành viên cộng đồng về quản lý rừng cộng đồng.

Cần hoàn thiện chính sách và cơ chế về quản lý rừng cộng đồng, đảm bảo sự công bằng, minh bạch và phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương. Cần tạo điều kiện để cộng đồng được hưởng lợi từ các dịch vụ hệ sinh thái của rừng và tham gia vào thị trường lâm sản.