Nghiên cứu cây thuốc và bài thuốc của người Thái tại huyện Quế Phong, Nghệ An để bảo tồn tri thức bản địa

• Tác giả: Nguyễn Thượng Hải
• Người hướng dẫn: TSKH Nguyễn Nghĩa Thìn
• Trường học: Trường Đại Học Vinh
• Chuyên ngành: Thực vật học
• Đề tài: Bảo Tồn Tri Thức Bản Địa Và Phát Triển Bền Vững Từ Cây Thuốc Của Người Thái Ở Quế Phong, Nghệ An
• Loại tài liệu: luận án
• Năm xuất bản: 2016
• Địa điểm: Nghệ An

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 1.1. Tình hình nghiên cứu, sử dụng và bảo tồn cây thuốc một số nƣớc trên thế giới
• 1.2. Tình hình nghiên cứu về cây thuốc
• 1.3. Vấn đề trồng bảo tồn cây thuốc trên thế giới
• 2. CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3. CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• Danh mục các công trình đã công bố
• Tài liệu tham khảo
• Phụ lục
• Phụ lục 1: Danh lục các loài thực vật đƣợc ngƣời dân tộc Thái sử dụng làm thuốc ở huyện Quế Phong
• Phụ lục 2: Ảnh một số loài cây thuốc
• Phụ lục 3: Các hợp chất hóa học đã đƣợc tìm thấy có trong các loài cây thuốc ở huyện Quế Phong
• Phụ lục 4: Các phiếu kiểm tra nồng độ acidt uric có trong máu của các bệnh nhân bị bệnh gút
• Phụ lục 5: Các mẫu phiếu điều tra
• Phụ lục 6: Danh sách các ông lang, bà mế hiện đang sinh sống trên địa bàn huyện Quế Phong
• Phụ lục 7: Các phổ của các hợp chất trong thân cây Hoa dẻ lông đen
• Phụ lục 8: Các phổ của các hợp chất trong thân cây Dây lửa ít gân

I. Giới thiệu về bảo tồn tri thức bản địa

Bảo tồn tri thức bản địa là một khái niệm quan trọng trong việc duy trì và phát triển văn hóa của các dân tộc thiểu số. Đặc biệt, đối với người Thái ở huyện Quế Phong, tỉnh Nghệ An, tri thức về cây thuốc không chỉ là một phần của y học cổ truyền mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống hàng ngày. Việc bảo tồn tri thức này không chỉ giúp duy trì văn hóa mà còn góp phần vào phát triển bền vững. Theo nghiên cứu, nhiều bài thuốc dân gian của người Thái đã được sử dụng hiệu quả trong việc chữa trị các bệnh thông thường, cho thấy giá trị thực tiễn của tri thức này. Việc ghi chép và lưu giữ các bài thuốc, cũng như các phương pháp sử dụng cây thuốc, là cần thiết để tránh nguy cơ thất truyền. Điều này không chỉ bảo vệ tri thức bản địa mà còn tạo điều kiện cho việc phát triển tài nguyên rừng bền vững.

1.1. Tầm quan trọng của tri thức bản địa

Tri thức bản địa đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự đa dạng sinh học và bảo vệ môi trường. Người Thái đã sử dụng cây thuốc từ lâu đời, và những hiểu biết này được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Việc bảo tồn tri thức này không chỉ giúp người dân có thể tiếp cận với các phương pháp chữa bệnh tự nhiên mà còn góp phần vào việc bảo vệ môi trường. Nghiên cứu cho thấy, việc sử dụng cây thuốc không chỉ an toàn mà còn hiệu quả hơn so với một số phương pháp y học hiện đại. Điều này cho thấy rằng, việc bảo tồn tri thức bản địa không chỉ là một nhiệm vụ văn hóa mà còn là một nhiệm vụ bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

II. Đánh giá tình hình cây thuốc ở Quế Phong

Huyện Quế Phong, với điều kiện tự nhiên phong phú, là nơi có nhiều loài cây thuốc quý. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng có khoảng 583 loài cây thuốc được người Thái sử dụng. Những cây thuốc này không chỉ có giá trị trong việc chữa bệnh mà còn có giá trị kinh tế. Việc bảo tồn và phát triển các loài cây thuốc này là cần thiết để đảm bảo sự tồn tại của tri thức bản địa. Nhiều loài cây thuốc quý đang bị đe dọa do nạn chặt phá rừng và khai thác không bền vững. Do đó, việc thực hiện các biện pháp bảo tồn là rất quan trọng. Các chương trình bảo tồn cần được triển khai để bảo vệ các loài cây thuốc quý và tri thức liên quan đến chúng.

2.1. Đa dạng sinh học và cây thuốc

Đa dạng sinh học ở Quế Phong không chỉ thể hiện qua các loài động thực vật mà còn qua sự phong phú của các loài cây thuốc. Nghiên cứu cho thấy, nhiều loài cây thuốc có khả năng chữa trị các bệnh phổ biến như bệnh về tiêu hóa, bệnh ngoài da, và bệnh về hô hấp. Việc bảo tồn các loài cây thuốc này không chỉ giúp duy trì sức khỏe cộng đồng mà còn góp phần vào việc phát triển kinh tế bền vững. Các bài thuốc dân gian của người Thái thường sử dụng các bộ phận khác nhau của cây thuốc, từ lá, thân, đến rễ, cho thấy sự hiểu biết sâu sắc của họ về thiên nhiên.

III. Thực trạng và giải pháp bảo tồn

Thực trạng hiện nay cho thấy, nhiều loài cây thuốc quý đang bị đe dọa do sự khai thác quá mức và ô nhiễm môi trường. Việc bảo tồn tri thức bản địa và cây thuốc cần được thực hiện thông qua các chương trình giáo dục cộng đồng và các dự án bảo tồn. Cần có sự hợp tác giữa các cơ quan chức năng, nhà khoa học và cộng đồng địa phương để xây dựng các kế hoạch bảo tồn hiệu quả. Việc trồng và bảo tồn các loài cây thuốc quý cần được thực hiện song song với việc nâng cao nhận thức của người dân về giá trị của cây thuốc và tri thức bản địa.

3.1. Các biện pháp bảo tồn

Các biện pháp bảo tồn cần bao gồm việc lập danh mục các loài cây thuốc quý, xây dựng các khu bảo tồn cây thuốc, và tổ chức các khóa đào tạo cho cộng đồng về cách sử dụng và bảo tồn cây thuốc. Ngoài ra, việc khôi phục các khu rừng đã bị tàn phá cũng là một giải pháp quan trọng. Cần có sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương và các tổ chức phi chính phủ để thực hiện các biện pháp này. Việc bảo tồn tri thức bản địa không chỉ là trách nhiệm của một cá nhân hay một tổ chức mà là trách nhiệm của toàn xã hội.

Tổng quan nghiên cứu

Huyện Quế Phong, tỉnh Nghệ An, là vùng núi cao có dân số chủ yếu là đồng bào dân tộc Thái chiếm khoảng 80% trong tổng số hơn 63.000 người. Khu vực này sở hữu nguồn tài nguyên thực vật phong phú, đặc biệt là các loài cây thuốc dân tộc với 583 loài được sử dụng trong chữa bệnh. Tuy nhiên, do điều kiện giao thông cách trở, cơ sở y tế hạn chế và sự khai thác rừng không bền vững, nguồn cây thuốc quý đang dần cạn kiệt, đồng thời tri thức bản địa về các bài thuốc truyền thống có nguy cơ mai một. Mục tiêu nghiên cứu nhằm điều tra, đánh giá tính đa dạng cây thuốc và thu thập các bài thuốc của đồng bào dân tộc Thái tại huyện Quế Phong, từ đó bảo tồn tri thức bản địa và định hướng phát triển tài nguyên rừng bền vững. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi toàn huyện, tập trung tại Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt, với ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ nguồn gen cây thuốc, góp phần nâng cao sức khỏe cộng đồng và phát triển kinh tế địa phương. Các chỉ số như tỷ lệ che phủ rừng đạt 74,8% năm 2009 và số lượng cây thuốc quý hiếm trong Sách Đỏ Việt Nam được xác định là cơ sở dữ liệu quan trọng cho công tác bảo tồn và phát triển bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về đa dạng sinh học và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt tập trung vào:

• Lý thuyết đa dạng sinh học: Đánh giá sự phong phú về loài, chi, họ và ngành thực vật làm thuốc, nhằm xác định mức độ đa dạng và phân bố của cây thuốc trong hệ sinh thái rừng.
• Lý thuyết bảo tồn nguồn gen: Áp dụng các phương pháp bảo tồn nội vi (in-situ) và ngoại vi (ex-situ) để duy trì và phát triển các loài cây thuốc quý hiếm, đặc biệt là các loài trong Sách Đỏ Việt Nam.
• Khái niệm tri thức bản địa: Nghiên cứu và bảo tồn các bài thuốc dân gian truyền miệng của đồng bào dân tộc Thái, xem đây là tài sản văn hóa và y học quý giá cần được lưu giữ và phát huy.
• Mô hình phát triển bền vững tài nguyên rừng: Định hướng khai thác, sử dụng cây thuốc gắn liền với bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế xã hội địa phương.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra thực địa kết hợp phỏng vấn sâu với các ông lang, bà mế và người dân bản địa nhằm thu thập dữ liệu về cây thuốc và bài thuốc. Cỡ mẫu gồm toàn bộ các loài thực vật bậc cao có mạch làm thuốc tại huyện Quế Phong, với 583 loài được xác định. Mẫu vật được thu hái, xử lý và bảo quản theo quy trình chuẩn, giám định tên khoa học dựa trên các tài liệu chuyên ngành như "Cẩm nang nghiên cứu đa dạng sinh vật" và "Từ điển cây thuốc Việt Nam". Phân tích số liệu sử dụng thống kê mô tả, tính tỷ lệ phần trăm các taxa, dạng thân, bộ phận sử dụng và nhóm bệnh chữa trị. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2014 đến 2016, bao gồm khảo sát thực địa, thu thập mẫu, phân tích hóa học và kiểm nghiệm bài thuốc. Phương pháp phân tích hóa học chiết tách các hợp chất từ thân cây nhằm xác định thành phần dược tính của một số loài cây thuốc quý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng cây thuốc phong phú: Tổng cộng 583 loài cây thuốc thuộc 349 chi, 131 họ, 5 ngành thực vật được đồng bào dân tộc Thái sử dụng. Ngành Ngọc lan (Magnoliophyta) chiếm ưu thế với 91% số loài, trong đó lớp Magnoliopsida chiếm 88% số loài cây thuốc. Các chi có nhiều loài nhất là Ficus (11 loài) và Cinnamomum (10 loài).

2. Phân bố dạng thân và bộ phận sử dụng: Cây gỗ chiếm tỷ lệ lớn nhất trong các dạng thân, tiếp theo là dạng bụi, thảo và dây leo. Bộ phận sử dụng phổ biến nhất là lá, thân và rễ, phản ánh kinh nghiệm dân gian trong việc khai thác cây thuốc.

3. Đa dạng nhóm bệnh chữa trị: Các bài thuốc thu thập được chữa trị 16 nhóm bệnh khác nhau, trong đó nhóm bệnh do thời tiết (cảm nóng, cảm lạnh) và bệnh về tiêu hóa chiếm tỷ lệ cao nhất, lần lượt khoảng 25% và 20% số bài thuốc. Các bài thuốc chữa bệnh ngoài da, thần kinh và xương khớp cũng được sử dụng rộng rãi.

4. Cây thuốc quý và nguy cấp: Xác định 15 loài cây thuốc quý có trong Sách Đỏ Việt Nam, trong đó nhiều loài đang bị khai thác quá mức và có nguy cơ tuyệt chủng như Ngũ gia bì gai, Bách bộ, Hoàng đằng. Một số loài đã được trồng bảo tồn theo phương pháp in-situ và ex-situ, điển hình là cây Dây lửa ít gân (Rourea oligophlebia).

Thảo luận kết quả

Sự đa dạng cây thuốc tại Quế Phong phản ánh kho tàng tri thức bản địa phong phú của đồng bào dân tộc Thái, đồng thời cho thấy tiềm năng lớn trong phát triển y học cổ truyền và dược liệu. Tỷ lệ cao của ngành Ngọc lan và các chi như Ficus, Cinnamomum phù hợp với các nghiên cứu về cây thuốc ở các vùng núi phía Bắc Việt Nam. Việc sử dụng chủ yếu các bộ phận như lá và thân giúp giảm thiểu tác động tiêu cực đến cây, góp phần bảo tồn nguồn gen. Tuy nhiên, sự suy giảm diện tích rừng và khai thác không bền vững đang đe dọa nghiêm trọng nguồn tài nguyên này, tương tự với các nghiên cứu tại các tỉnh miền núi khác. Các bài thuốc chữa bệnh phổ biến cho thấy sự thích nghi của y học dân gian với điều kiện khí hậu và bệnh tật đặc thù của vùng. Việc xác định thành phần hóa học của một số loài cây thuốc quý cung cấp cơ sở khoa học cho việc phát triển dược liệu và sản phẩm y học cổ truyền. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các taxa, dạng thân, bộ phận sử dụng và nhóm bệnh chữa trị để minh họa rõ nét sự đa dạng và ứng dụng của cây thuốc.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng hệ thống bảo tồn cây thuốc quý: Triển khai các mô hình bảo tồn nội vi và ngoại vi cho các loài cây thuốc quý, đặc biệt là 15 loài trong Sách Đỏ, nhằm duy trì nguồn gen và phục hồi quần thể. Thời gian thực hiện trong 3-5 năm, chủ thể là các cơ quan quản lý lâm nghiệp và viện nghiên cứu dược liệu.

2. Phát triển vùng trồng cây dược liệu bền vững: Khuyến khích người dân và doanh nghiệp đầu tư trồng các loài cây thuốc có giá trị kinh tế cao như Dây lửa ít gân, Hoàng đằng, kết hợp với bảo vệ rừng tự nhiên. Mục tiêu tăng diện tích trồng lên khoảng 500 ha trong 5 năm tới.

3. Bảo tồn và phát huy tri thức bản địa: Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo truyền dạy bài thuốc dân gian cho thế hệ trẻ, đồng thời xây dựng cơ sở dữ liệu điện tử về cây thuốc và bài thuốc của đồng bào dân tộc Thái. Chủ thể là các tổ chức văn hóa, y học cổ truyền và chính quyền địa phương.

4. Nghiên cứu khoa học và kiểm nghiệm bài thuốc: Đẩy mạnh nghiên cứu thành phần hóa học, tác dụng dược lý của các cây thuốc quý, kiểm nghiệm lâm sàng các bài thuốc truyền thống để nâng cao giá trị khoa học và ứng dụng thực tiễn. Thời gian nghiên cứu 3 năm, do các viện nghiên cứu và trường đại học thực hiện.

5. Tăng cường quản lý và chính sách hỗ trợ: Ban hành các chính sách ưu đãi, hỗ trợ tài chính cho các dự án bảo tồn và phát triển cây thuốc, đồng thời kiểm soát chặt chẽ việc khai thác rừng và cây thuốc tự nhiên. Chủ thể là chính quyền tỉnh và các cơ quan chức năng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu thực vật học và dược liệu: Luận văn cung cấp dữ liệu đa dạng về thành phần loài, đặc điểm sinh thái và thành phần hóa học của cây thuốc, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu và phát triển sản phẩm dược liệu.

2. Cơ quan quản lý tài nguyên rừng và y tế địa phương: Thông tin về tình trạng đa dạng sinh học và các loài cây thuốc quý giúp xây dựng kế hoạch bảo tồn, phát triển bền vững và chính sách quản lý hiệu quả.

3. Các tổ chức phát triển cộng đồng và bảo tồn văn hóa dân tộc: Tri thức bản địa và bài thuốc dân gian được ghi nhận chi tiết, giúp bảo tồn văn hóa truyền thống và nâng cao sức khỏe cộng đồng dân tộc thiểu số.

4. Doanh nghiệp dược phẩm và nông nghiệp: Cơ sở dữ liệu về các loài cây thuốc có giá trị kinh tế và kỹ thuật trồng bảo tồn hỗ trợ phát triển vùng nguyên liệu, sản xuất thuốc cổ truyền và sản phẩm chăm sóc sức khỏe.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao cần bảo tồn cây thuốc ở huyện Quế Phong?
   Nguồn cây thuốc quý đang bị suy giảm do khai thác quá mức và mất rừng. Bảo tồn giúp duy trì nguồn gen, bảo vệ đa dạng sinh học và giữ gìn tri thức y học dân tộc, góp phần nâng cao sức khỏe cộng đồng.

2. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng là gì?
   Nghiên cứu kết hợp điều tra thực địa, phỏng vấn các ông lang bà mế, thu thập mẫu vật và phân tích hóa học. Phân tích số liệu bằng thống kê mô tả và so sánh đa dạng taxa, dạng thân, bộ phận sử dụng.

3. Có bao nhiêu loài cây thuốc được phát hiện trong nghiên cứu?
   Tổng cộng 583 loài cây thuốc thuộc 349 chi, 131 họ được xác định, trong đó ngành Ngọc lan chiếm 91% số loài, phản ánh sự đa dạng phong phú của hệ thực vật làm thuốc tại địa phương.

4. Các bài thuốc dân tộc Thái chữa bệnh gì phổ biến nhất?
   Các bài thuốc chủ yếu chữa bệnh do thời tiết (cảm nóng, cảm lạnh), bệnh tiêu hóa, bệnh ngoài da, thần kinh và xương khớp, phù hợp với điều kiện khí hậu và nhu cầu sức khỏe của người dân.

5. Làm thế nào để phát triển bền vững nguồn cây thuốc?
   Cần kết hợp bảo tồn nội vi và ngoại vi, phát triển vùng trồng cây dược liệu, bảo tồn tri thức bản địa, nghiên cứu khoa học bài thuốc và tăng cường quản lý, chính sách hỗ trợ từ chính quyền và cộng đồng.

Kết luận

• Đã xác định được 583 loài cây thuốc đa dạng thuộc 5 ngành thực vật, trong đó ngành Ngọc lan chiếm ưu thế với 91% số loài.
• Thu thập và ghi chép nhiều bài thuốc dân tộc Thái chữa trị 16 nhóm bệnh khác nhau, phản ánh tri thức bản địa phong phú.
• Xác định 15 loài cây thuốc quý trong Sách Đỏ Việt Nam, nhiều loài đang bị đe dọa và đã được trồng bảo tồn thành công.
• Nghiên cứu thành phần hóa học của một số loài cây thuốc quý làm cơ sở khoa học cho phát triển dược liệu.
• Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát triển bền vững nguồn cây thuốc gắn với bảo vệ rừng và phát huy tri thức dân tộc.

Tiếp theo, cần triển khai các mô hình bảo tồn cây thuốc quý, phát triển vùng trồng dược liệu, đồng thời tăng cường nghiên cứu khoa học và truyền dạy tri thức bản địa. Mời các nhà khoa học, quản lý và doanh nghiệp cùng hợp tác để bảo vệ và phát huy giá trị tài nguyên quý báu này.