Tổng quan nghiên cứu

Việc đổi mới chương trình giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực người học đã đặt ra yêu cầu cấp thiết về đổi mới phương pháp dạy học, đặc biệt trong môn Ngữ văn. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, môn Ngữ văn nhằm giúp học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học, đồng thời rèn luyện kỹ năng đọc, viết, nói, nghe. Trong đó, kỹ năng viết văn nghị luận, đặc biệt là nghị luận phân tích, đánh giá một tác phẩm thơ, giữ vai trò quan trọng trong việc phát triển tư duy sáng tạo và nhân cách học sinh lớp 10 – bước chuyển tiếp quan trọng giữa THCS và THPT.

Thực tế khảo sát tại các trường THPT ở Hà Nội cho thấy, khoảng 70% giáo viên đánh giá việc dạy viết văn nghị luận cho học sinh lớp 10 là khó khăn, trong khi 50% học sinh không hứng thú với hoạt động này. Học sinh còn thiếu kỹ năng lập luận chặt chẽ, dẫn chứng xác thực và chưa được hướng dẫn đầy đủ các bước trong quy trình viết. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các hoạt động tổ chức dạy viết bài văn nghị luận phân tích, đánh giá một tác phẩm thơ cho học sinh lớp 10 theo Bộ Kết nối tri thức với cuộc sống, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn Ngữ văn.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 10 tại trường THPT Thọ Xuân, Hà Nội, trong năm học 2023-2024. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc phát triển năng lực viết văn nghị luận, giúp học sinh tự tin trình bày quan điểm, phát huy tư duy phản biện và sáng tạo, đồng thời hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với chương trình mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về văn bản nghị luận và đặc trưng thể loại thơ. Văn nghị luận được định nghĩa là loại văn bản nhằm xác lập quan điểm, sử dụng luận điểm, luận cứ và lập luận chặt chẽ để thuyết phục người đọc. Các đặc trưng cơ bản gồm tính lập luận, tính thuyết phục, tính chính xác trong ngôn ngữ và tính thống nhất trong bố cục. Văn nghị luận văn học tập trung phân tích, đánh giá nội dung và nghệ thuật của tác phẩm văn học, trong đó thơ là thể loại đặc biệt với ngôn ngữ giàu nhạc tính, hàm súc, truyền cảm và có nhịp điệu.

Khung lý thuyết còn bao gồm mô hình quy trình viết văn nghị luận gồm các bước: chuẩn bị trước khi viết (xác định vấn đề, quan điểm), tìm ý và lập dàn ý, viết bài và chỉnh sửa, đánh giá. Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng lý thuyết về đặc điểm tâm lý lứa tuổi học sinh THPT, nhấn mạnh sự phát triển tư duy lý luận, sáng tạo và phê phán của học sinh lớp 10, từ đó xây dựng phương pháp dạy học phù hợp.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm tài liệu lý luận, chương trình giáo dục phổ thông 2018, sách giáo khoa Ngữ văn 10 Bộ Kết nối tri thức với cuộc sống, kết quả khảo sát thực trạng dạy và học viết văn nghị luận tại các trường THPT Hà Nội, đặc biệt là trường THPT Thọ Xuân.

Phương pháp phân tích, tổng hợp được sử dụng để hệ thống hóa các lý thuyết và tài liệu liên quan. Phương pháp điều tra gồm khảo sát bằng bảng hỏi với 10 giáo viên và 90 học sinh lớp 10, phỏng vấn sâu một số giáo viên và học sinh để thu thập thông tin về thực trạng và khó khăn trong dạy học viết văn nghị luận.

Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng để tổ chức các hoạt động dạy học viết bài văn nghị luận phân tích, đánh giá một tác phẩm thơ, đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Phương pháp thống kê giúp xử lý số liệu khảo sát, phân loại và so sánh kết quả.

Cỡ mẫu gồm 10 giáo viên và 90 học sinh lớp 10, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng dạy và học tại trường THPT Thọ Xuân trong năm học 2023-2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy viết văn nghị luận của giáo viên: 100% giáo viên đã tìm hiểu chương trình giáo dục phổ thông 2018, nhưng chỉ 40% hiểu kỹ. Khoảng 70% giáo viên đánh giá việc dạy viết văn nghị luận cho học sinh lớp 10 là khó khăn. Chỉ 30% giáo viên thường xuyên hướng dẫn học sinh chuẩn bị viết và tìm ý, lập dàn ý bằng sơ đồ tư duy hoặc phiếu bài tập. 50% giáo viên không hướng dẫn học sinh cách tìm và trình bày dẫn chứng. 80% giáo viên hướng dẫn học sinh viết đúng bố cục bài văn.

  2. Thực trạng học viết của học sinh: 60% học sinh cho rằng viết văn nghị luận phân tích, đánh giá một tác phẩm thơ là bình thường, 40% cảm thấy khó. 48% học sinh cảm thấy chán nản trong giờ học viết. 72% học sinh thường xuyên được hướng dẫn chuẩn bị trước khi viết, nhưng chỉ 18% thường xuyên được hướng dẫn tìm ý, lập dàn ý bằng sơ đồ tư duy. 56% học sinh hiếm khi được hướng dẫn tìm dẫn chứng, 66% không được tự chỉnh sửa và đánh giá bài viết của mình và bạn.

  3. Khó khăn trong kỹ năng viết: Học sinh thiếu kỹ năng phân tích sâu sắc, dẫn chứng nghèo nàn, chưa phân biệt rõ kiểu bài nghị luận văn học, đặc biệt là nghị luận về tác phẩm thơ. Nhiều bài viết còn mang tính máy móc, thiếu sáng tạo và tư duy logic.

  4. Hiệu quả của phương pháp tổ chức dạy học: Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc tổ chức các hoạt động hướng dẫn học sinh quan sát, phân tích mẫu, thực hành viết theo quy trình và kiểm tra, đánh giá bài viết giúp nâng cao kỹ năng viết văn nghị luận. Học sinh tự tin hơn trong việc trình bày quan điểm và sử dụng dẫn chứng thuyết phục.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy sự thiếu hụt trong việc hướng dẫn chi tiết các bước viết văn nghị luận, đặc biệt là kỹ năng tìm ý, lập dàn ý và sử dụng dẫn chứng. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về khó khăn của học sinh trong việc viết văn nghị luận văn học. Việc giáo viên chưa thường xuyên sử dụng các công cụ hỗ trợ như sơ đồ tư duy, phiếu bài tập làm giảm hiệu quả tiếp thu của học sinh.

Sự thiếu hứng thú của học sinh có thể do cảm giác khó khăn, thiếu tự tin và chưa được phát huy tính chủ động trong học tập. Việc tổ chức các hoạt động dạy học theo hướng phát huy tính chủ thể của học sinh, kết hợp với phương pháp thực hành viết theo quy trình đã chứng minh hiệu quả trong việc nâng cao năng lực viết.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên và học sinh tham gia các hoạt động hướng dẫn, biểu đồ phân bố mức độ khó khăn và hứng thú của học sinh, cũng như bảng tổng hợp kết quả kiểm tra kỹ năng viết trước và sau thực nghiệm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hướng dẫn quy trình viết bài văn nghị luận: Giáo viên cần tổ chức các hoạt động cụ thể giúp học sinh xác định vấn đề nghị luận, lập dàn ý chi tiết bằng sơ đồ tư duy hoặc phiếu bài tập, từ đó phát triển luận điểm và luận cứ một cách logic. Thời gian thực hiện: trong mỗi bài học viết, chủ thể thực hiện là giáo viên bộ môn Ngữ văn.

  2. Phát huy tính chủ động và sáng tạo của học sinh: Tổ chức các hoạt động thảo luận nhóm, trình bày quan điểm cá nhân, khuyến khích học sinh tự tìm kiếm và lựa chọn dẫn chứng phù hợp, tránh sao chép máy móc. Thời gian: xuyên suốt năm học, chủ thể là giáo viên và học sinh.

  3. Áp dụng phương pháp đánh giá đa dạng: Sử dụng rubric đánh giá bài viết, kết hợp hình thức tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng để học sinh nhận biết điểm mạnh, điểm yếu của bài viết, từ đó tự chỉnh sửa và hoàn thiện. Thời gian: sau mỗi bài viết nghị luận, chủ thể là giáo viên và học sinh.

  4. Bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo về phương pháp dạy viết văn nghị luận, kỹ thuật sử dụng công cụ hỗ trợ như sơ đồ tư duy, phiếu bài tập, kỹ năng đánh giá bài viết. Thời gian: định kỳ hàng năm, chủ thể là nhà trường và các cơ quan quản lý giáo dục.

  5. Tăng cường kết nối đọc – viết: Khuyến khích học sinh đọc kỹ tác phẩm thơ, phân tích sâu sắc nội dung và nghệ thuật trước khi viết, giúp nâng cao năng lực cảm thụ và tư duy phản biện. Thời gian: trong các tiết học Ngữ văn, chủ thể là giáo viên và học sinh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Luận văn cung cấp các phương pháp tổ chức dạy học viết văn nghị luận phân tích, đánh giá tác phẩm thơ, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực viết cho học sinh.

  2. Học sinh lớp 10: Học sinh có thể tham khảo để hiểu rõ quy trình viết bài văn nghị luận, các kỹ năng cần thiết và cách vận dụng kiến thức về thơ trong phân tích, đánh giá tác phẩm.

  3. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên bồi dưỡng: Tài liệu giúp xây dựng chương trình tập huấn, bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên, đồng thời hỗ trợ xây dựng chính sách đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn.

  4. Nghiên cứu sinh và học viên cao học chuyên ngành Sư phạm Ngữ văn: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về lý thuyết và thực tiễn dạy học viết văn nghị luận, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Viết bài văn nghị luận phân tích, đánh giá một tác phẩm thơ có khó không?
    Việc viết bài văn nghị luận về tác phẩm thơ đòi hỏi học sinh phải có kỹ năng phân tích sâu sắc, cảm nhận tinh tế và lập luận chặt chẽ. Tuy nhiên, với hướng dẫn quy trình viết bài rõ ràng và thực hành thường xuyên, học sinh có thể nâng cao kỹ năng này một cách hiệu quả.

  2. Làm thế nào để học sinh tìm ý và lập dàn ý cho bài văn nghị luận?
    Học sinh cần đọc kỹ tác phẩm, xác định vấn đề nghị luận, sau đó sử dụng sơ đồ tư duy hoặc phiếu bài tập để hệ thống hóa các luận điểm và luận cứ. Việc này giúp bài viết có cấu trúc rõ ràng, logic và thuyết phục.

  3. Tại sao học sinh thường cảm thấy chán nản khi học viết văn nghị luận?
    Nguyên nhân chính là do thiếu hứng thú, cảm giác khó khăn, chưa được hướng dẫn đầy đủ các bước viết và ít được phát huy tính chủ động, sáng tạo trong học tập. Việc đổi mới phương pháp dạy học và tăng cường thực hành sẽ giúp cải thiện tình trạng này.

  4. Giáo viên nên sử dụng công cụ nào để hỗ trợ dạy viết văn nghị luận?
    Sơ đồ tư duy, phiếu bài tập, rubric đánh giá bài viết là những công cụ hữu ích giúp học sinh tổ chức ý tưởng, phát triển luận điểm và tự đánh giá bài viết của mình một cách khách quan.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả dạy học viết văn nghị luận?
    Có thể đánh giá qua kết quả bài viết của học sinh, mức độ tự tin và hứng thú trong học tập, cũng như khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng viết vào các đề tài khác nhau. Việc sử dụng rubric và hình thức tự đánh giá giúp đánh giá chính xác hơn.

Kết luận

  • Việc tổ chức dạy viết bài văn nghị luận phân tích, đánh giá một tác phẩm thơ cho học sinh lớp 10 là cần thiết và có ý nghĩa quan trọng trong phát triển năng lực ngôn ngữ và tư duy phản biện.
  • Thực trạng dạy và học hiện nay còn nhiều khó khăn, đặc biệt trong kỹ năng tìm ý, lập dàn ý và sử dụng dẫn chứng thuyết phục.
  • Phương pháp dạy học theo quy trình viết bài, kết hợp các hoạt động phát huy tính chủ động của học sinh và sử dụng công cụ hỗ trợ đã chứng minh hiệu quả trong thực nghiệm sư phạm.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao chất lượng dạy học, bao gồm tăng cường hướng dẫn quy trình viết, phát huy sáng tạo, đa dạng hóa hình thức đánh giá và bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi thực nghiệm và ứng dụng các công nghệ hỗ trợ dạy học để nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Ngữ văn trong bối cảnh đổi mới giáo dục.

Hãy áp dụng những phương pháp và giải pháp được đề xuất để nâng cao kỹ năng viết văn nghị luận cho học sinh lớp 10, góp phần phát triển toàn diện năng lực ngôn ngữ và tư duy phản biện của thế hệ trẻ.